วิกิพีเดีย

รายพระนามและชื่อภรรยาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

บทความรายชื่อวิกิมีเดีย
ดูเพิ่ม: พระราชสันตติวงศ์ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

ในพระนิพนธ์ของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เรื่อง ประชุมบทละคอนดึกดำบรรพ ฉบับบริบูรน์ พร้อมด้วยเรื่องประวัติเจ้าคุนพระประยูรวงส์และตำนานละคอนดึกดำบรรพ (พ.ศ. 2486) ได้ระบุถึงลำดับชั้นของภรรยาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว แบ่งเป็น 5 ชั้น ได้แก่ ชั้นพิเศษ ชั้นที่หนึ่ง ชั้นที่สอง ชั้นที่สาม และชั้นที่สี่ โดยสังเกตจากเครื่องใส่หมากที่ได้รับพระราชทานเป็นสำคัญ ดังนี้[1]

  1. ชั้นพิเศษ สำหรับพระราชทานพระมเหสีเทวี เรียกในกฎมนเทียรบาลว่า พระภรรยาเจ้า ได้หีบและพานหมากเสวยทองคำลงยาราชาวดี
  2. ชั้นที่ 1 สำหรับพระสนมเอก ได้รับพระราชทานพานทอง หีบหมากลงยา และกระโถนทองคำ แต่ขนาดย่อมกว่าเครื่องยศฝ่ายหน้า
  3. ชั้นที่ 2 สำหรับเจ้าจอมมารดา และเจ้าจอมอยู่งานที่ได้รับพระเมตตา หรือที่เรียกว่า พระสนม ได้รับพระราชทานหีบหมากทองคำลงยาราชาวดี
  4. ชั้นที่ 3 สำหรับนางอยู่งานที่ทรงเลือกไว้ใกล้ชิดพระองค์ เรียกว่า เจ้าจอมอยู่งาน ได้รับพระราชทานหีบหมากทองคำ และบรรดาศักดิ์เป็นเจ้าจอม
  5. ชั้นที่ 4 สำหรับนางอยู่งานที่ใช้สอยในพระราชมนเทียร ได้รับพระราชทานหีบหมากเงินกาไหล่ทอง แต่ไม่นับเป็นเจ้าจอม
พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระนางเธอ พระองค์เจ้ารำเพยภราภิรมย์ พระอัครมเหสี
พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระนางเธอ พระองค์เจ้ารำเพยภราภิรมย์ พระอัครมเหสี และพระราชบุตร
เจ้าจอมมารดาเพ็ง (ซ้าย) และเจ้าจอมมารดาห่วง (ขวา) สวมเครื่องแต่งกายอย่างตะวันตก
ทหารจิงโจ้แต่งกายอย่างสกอต จากซ้าย เจ้าจอมมารดาเขียน, เจ้าจอมมารดาวาด และเจ้าจอมมารดาสุ่น

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีการแต่งตั้งพระภรรยาเจ้า โดยการใช้คำนำหน้าพระนามเป็นครั้งแรก คือ สมเด็จพระนางเธอ พระองค์เจ้าโสมนัสวัฒนาวดี ในที่สมเด็จพระนางนาฏบรมอรรคราชเทวี และสมเด็จพระนางเธอ พระองค์เจ้ารำเพยภมราภิรมย์ ในที่สมเด็จพระนางนาถราชเทวี ก่อนหน้านี้ราชสำนักกรุงรัตนโกสินทร์ไม่มีการตั้งพระภรรยาเจ้าพระองค์ใดเป็นพระอัครมเหสีอย่างเป็นทางการเลย[2] แต่ธรรมเนียมไทยในขณะนั้นยังไม่มีพระราชพิธีอภิเษกสมรส จึงให้นับว่าพระอัครมเหสีเป็นสมเด็จพระราชินี (Queen Consort) ตามอย่างสากล[3] ทว่าหลังพระอัครมเหสีสองพระองค์นั้นสวรรคต ก็มิทรงสถาปนาผู้ใดเป็นพระอัครมเหสีอีก แม้แต่พระภรรยาเจ้าอีกองค์หนึ่ง คือ หม่อมเจ้าพรรณราย ได้รับการยกย่องเป็นเจ้าข้างใน แต่ไม่ได้สถาปนาพระอิสริยยศให้สูงขึ้นแต่ประการใด[4]

หนังสือพิมพ์ Bangkok Calender ฉบับ พ.ศ. 2406 ระบุว่าในปีนั้น พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระภรรยาถึง 34 คน และมีนางห้ามที่เป็นลูกขุนนางอีก 74 คน ที่บิดานั้นทูลเกล้าถวายเพื่อเป็นบาทบริจาริกา สรุปแล้วทรงมีเจ้าจอมหม่อมห้ามในพระองค์รวมกัน 108 คน[5] นอกจากนี้พระองค์ยังเคยส่งคณะราชทูตไปกรุงลอนดอน ทรงเสียพระทัยที่ไม่สามารถซื้อหญิงฝรั่งมาเป็นนางสนมได้ ต่างจากเวลาคณะทูตสยามไปกรุงจีน ทรงประกาศไว้ความว่า "อนึ่ง ถ้าอังกฤษจะนินทาว่าตื่นก็ควรแล้ว ด้วยเราเปนชาวป่าได้เข้าไปในเมืองสวรรค์ เสียใจอยู่แต่ว่า ถ้าเปนถึงเมืองสวรรค์แล้ว ผู้ที่ไปเปนแต่ไปชมนางเทพอัปสรกัญญา แต่จะซื้อมาเหมือนผู้หญิงจีนไม่ได้ ต้องกลับมาแผลงรัง ถ้ากระนั้นซื้อได้แต่เครื่องแต่งนางสวรรค์ มาแต่งนางมนุษย์เราที่นี้เล่นบ้างก็จะดีอยู่ พอดูเล่นประหลาด ๆ"[6] แม้จะมิได้หญิงฝรั่งมาเป็นบาทบริจาริกา แต่พระองค์มีพระสนมเป็นหญิงต่างด้าวรับราชการอยู่ เช่น เจ้าจอมมารดาดวงคำจากกรุงเวียงจันทน์ พระองค์เจ้ากำโพชราชสุดาดวงจากกรุงกัมพูชา และตนกูสุเบียจากกรุงลิงกา[7] หากบาทบริจาริกาสองนางหลังนี้ประสูติกาลพระราชบุตร พระราชบุตรนั้นจะมีฐานันดรศักดิ์เป็นเจ้าฟ้า เพราะมีมารดาเป็นเจ้าหญิงต่างด้าวหรือเป็นธิดาเจ้าประเทศราช[3] แต่เจ้าจอมทั้งสองก็มิได้ประสูติกาลพระราชบุตรเลย

บาทบริจาริกาเหล่านี้จะอาศัยอยู่ในเขตพระราชฐานชั้นใน แอนนา ลีโอโนเวนส์ ครูสอนภาษาอังกฤษในราชสำนัก อธิบายว่าภายในเขตพระราชฐานชั้นในนั้นมีลักษณะเหมือนเป็นเมืองย่อม ๆ มีร้านรวง ถนน ตลาด และสวน ที่มีสตรีดูแลอยู่ทั้งหมด[8] หญิงที่ถวายตัวแก่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวนั้นมีมาก นอกจากการปรนนิบัติพัดวีพระเจ้าอยู่หัวแล้ว ก็ล้วนมีหน้าที่อื่น ๆ กันตามสมควร เช่น เย็บปักถักร้อย ทำพวงมาลัย ทำอาหารคาวหวาน เป็นนางละครหรือนักดนตรีมโหรี และหลายคนไม่มีโอกาสได้ถวายตัวไปถึงห้องพระบรรทมของพระเจ้าอยู่หัวเลย[6] แอนนา ลีโอโนเวนส์กล่าวถึงกิจกรรมในราชสำนักและการปรนนิบัติของนางบาทบริจาริกาไว้ว่า "ตอนบ่าย 2 พระองค์ [พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว] ตื่นบรรทมเองโดยมีพวกผู้หญิงช่วยกันสรงน้ำและชโลมน้ำมันให้ จากนั้นพระองค์เสด็จไปยังห้องเสวยซึ่งจะจัดเสิร์ฟอาหารมื้อใหญ่สุดของวันถวาย พระองค์สนทนาปราศรัยกับบรรดาชายาและสนมคนโปรด พระองค์อุ้มลูก ๆ กอดลูก สรรหาคำถามชวนขันหรือน่าพิศวงมาถามลูก ๆ ไม่หยุดหย่อน ทั้งยังทำหน้าตาตลก ๆ หยอกล้อลูก ๆ วัยทารก ยิ่งโปรดแม่ก็ยิ่งรักลูก ความรักลูกเป็นคุณสมบัติอันหนักแน่นมั่นคงของผู้มีอำนาจเด็ดขาดหากโดดเดี่ยวเดียวดายผู้นี้ พวกเขามัดใจพระองค์ด้วยความน่ารักและความไว้วางใจ ทำให้พระองค์สดชื่นกระปรี้กระเปร่าไปกับท่าทางไร้เดียงสาของลูก ๆ ที่ช่างร่าเริง สง่างาม และน่าเอ็นดูนัก"[9]

พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงประกาศไว้ ความว่า "อนึ่ง ผู้หญิงบ้านนอกขอกนา เปนลูกเลขไพร่หลวงไพร่สมทาสขุนนาง ในหลวงไม่เอาเปนเมียดอก เกลือกจะมีลูกออกมา จะเสียเกียรติยศ แต่ผู้นำผู้หญิงงาม ๆ มาให้ก็ดีใจอยู่ ด้วยจะให้มีกิตติศัพท์เล่าฤๅว่า ยังไม่ชราภาพนัก จึงมีผู้หาเมียให้เท่านั้นดอก จึงรับไว้แล้วให้หัดเปนลครบ้าง มโหรีบ้าง เล่นการต่าง ๆ ไปโดยสมควร จะได้ทำหม่นหมองในคนต่ำ ๆ เลว ๆ นั้นหามิได้ ถ้าบิดามารดามาร้องจะขอตัวคืนไป ฤๅตัวร้องจะออกเอง ก็ไปง่าย ๆ ดี ๆ ผู้หญิงนั้นก็บริสุทธิ์อยู่ไม่เศร้าหมอง"[6] และมีพระกรุณาอนุญาตให้เจ้าจอมหม่อมห้ามลาออกจากราชการได้ ยกเว้นแต่ผู้ที่มีพระราชบุตรกับพระเจ้าอยู่หัว เพราะเกรงว่าจะเสียเกียรติแห่งพระเจ้าลูกเธอ หญิงที่ออกจากราชการแล้วจะออกไปสมรสใหม่ก็ไม่ทรงห้าม ดังในประกาศความว่า "ใคร ๆ ไม่สบายจะใคร่กราบถวายบังคม ลาออกนอกราชการไปอยู่วังเจ้าบ้านขุนนางบ้านบิดามารดา จะมีลูกมีผัวให้สบายประการใด ก็อย่าให้กลัวความผิดเลย ให้กราบทูลถวายบังคมลาโดยตรง แล้วก็จะโปรดให้ไปตามปรารถนาโดยสะดวก ไม่กักขังไว้ แลไม่ให้มีความผิดแก่ผู้นั้นแลผู้ที่จะเป็นผัวนั้นเลย ห้ามแต่อย่าให้สนสื่อ หาชู้หาผัวแต่ตัวยังอยู่ในราชการ แต่เจ้าจอมมารดาในพระเจ้าลูกเธอ จะโปรดให้ออกนอกราชการไปมีผัวใหม่ไม่ได้ จะเสียเกียรติยศพระเจ้าลูกเธอไป เมื่อจะใคร่ออกนอกราชการ เพียงจะอยู่กับพระเจ้าลูกเธอไม่มีผัวก็จะทรงพระกรุณาโปรด"[6] หนังสือพิมพ์ Bangkok Calender ฉบับ พ.ศ. 2406 รายงานว่ามีบาทบริจาริกาทูลเกล้าถวายฎีกาขอออกจากราชการจำนวน 27 คน[6]

รายพระนามและรายนาม

แก้

พระภรรยาเจ้า

แก้
ลำดับ พระบรมฉายาลักษณ์ พระนาม พระชาติตระกูล หมายเหตุ
1.
 
 สมเด็จพระนางเธอ พระองค์เจ้าโสมนัสวัฒนาวดี ในที่สมเด็จพระนางนาฏบรมอรรคราชเทวี
ตำแหน่ง : พระอัครมเหสี
พระนามเดิม: หม่อมเจ้าโสมนัส ในพระองค์เจ้าลักขณานุคุณ
พระราชสมภพ : 21 ธันวาคม พ.ศ. 2377
สวรรคต : 10 ตุลาคม พ.ศ. 2395 (17 พรรษา)
2.
 
 สมเด็จพระนางเธอ พระองค์เจ้ารำเพยภมราภิรมย์ ในที่สมเด็จพระนางนาถราชเทวี
ตำแหน่ง : พระอัครมเหสี
พระนามเดิม: หม่อมเจ้ารำเพย ในกรมหมื่นมาตยาพิทักษ์
พระราชสมภพ : 17 กรกฎาคม พ.ศ. 2377
สวรรคต : 9 กันยายน พ.ศ. 2404 (27 พรรษา)
3.
 
 หม่อมเจ้าพรรณราย
พระนามเดิม: หม่อมเจ้าแฉ่ ในกรมหมื่นมาตยาพิทักษ์
ประสูติ : 9 พฤษภาคม พ.ศ. 2381
สิ้นพระชนม์ : 22 มิถุนายน พ.ศ. 2457 (76 ปี)

บาทบริจาริกา

แก้

เจ้าจอมมารดา

แก้
ลำดับ รูป นาม ชาติตระกูล หมายเหตุ
1.
 
 เจ้าจอมมารดากลิ่น
ตำแหน่ง : พระสนมเอก[10]
นามเดิม: กลิ่น, ซ่อนกลิ่น (สกุลเดิม คชเสนี)
เกิด : พ.ศ. 2377
ถึงแก่อสัญกรรม : 13 พฤศจิกายน พ.ศ. 2468 (91 ปี)
2.
 
 เจ้าจอมมารดาเกศ, เกษ
เกิด : พ.ศ. 2362
ถึงแก่อสัญกรรม : 9 กรกฎาคม พ.ศ. 2458 (96 ปี)[11]
3.
 
 เจ้าจอมมารดาแก้ว
นามเดิม: แก้ว (สกุลเดิม บุรณศิริ)[12]
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : 24 มกราคม พ.ศ. 2444[12]
4.
 
 เจ้าจอมมารดาเขียน
นามเดิม: เขียน (สกุลเดิม สิริวันต์)
ฉายา : เขียนอิเหนา
เกิด : พ.ศ. 2385
ถึงแก่อสัญกรรม : พ.ศ. 2484 (99 ปี)
5.
 
 เจ้าจอมมารดาจันทร์
ตำแหน่ง : พระสนมเอก[13]
นามเดิม: จันทร์ (สกุลเดิม สุขสถิต)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : 24 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2448[13]
6.
 
 เจ้าจอมมารดาชุ่ม
นามเดิม: ชุ่ม (สกุลเดิม โรจนดิศ)
เกิด : พ.ศ. 2387
ถึงแก่อสัญกรรม : 13 กรกฎาคม พ.ศ. 2466 (80 ปี)
7.
 
 เจ้าจอมมารดาเชย
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : 17 ธันวาคม พ.ศ. 2451[14]
  • บิดา : พระยานเรนบริรักษ์ (ก้อน)
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
  • พระราชธิดา : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงไม่มีพระนาม
8.
 
 เจ้าจอมมารดาดวงคำ
นามเดิม: เจ้าหนูมั่นแห่งเวียงจันทน์
ฉายา : มั่นดวงคำ
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : 29 ตุลาคม พ.ศ. 2449[15]
9.
 
 เจ้าจอมมารดาตลับ
ตำแหน่ง : พระสนมเอก[16]
นามเดิม: ตลับ (สกุลเดิม บุณยรัตพันธุ์)
เกิด : พ.ศ. 2375
ถึงแก่อสัญกรรม : พ.ศ. 2427 (52 ปี)[17]
10.
 
 เจ้าจอมมารดาเที่ยง
ตำแหน่ง : พระสนมเอก[16]
นามเดิม: เที่ยง (สกุลเดิม โรจนดิศ)
เกิด : 27 ธันวาคม พ.ศ. 2374
ถึงแก่อสัญกรรม : 24 มกราคม พ.ศ. 2456 (81 ปี)
11.
 
 เจ้าจอมมารดาน้อย
นามเดิม: คุณหญิงน้อย
เกิด : 24 ตุลาคม พ.ศ. 2348[18]
ถึงแก่อสัญกรรม : พ.ศ. 2389–2400 (ราว 41–52 ปี)
12.
 
 เจ้าจอมมารดาบัว
นามเดิม: บัว (สกุลเดิม ณ นคร)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : 31 มีนาคม พ.ศ. 2441
13.
 
 เจ้าจอมมารดาเปี่ยม
ตำแหน่ง : พระสนมเอก[19]
นามเดิม: เปี่ยม (สกุลเดิม สุจริตกุล)
ประสูติ : 5 มีนาคม พ.ศ. 2381
พิราลัย : 13 เมษายน พ.ศ. 2447 (66 ปี)
14.
 
 เจ้าจอมมารดาพึ่ง, ผึ้ง
ตำแหน่ง : พระสนมเอก[13]
นามเดิม: เต่า (สกุลเดิม อินทรวิมล)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : 9 มีนาคม พ.ศ. 2433 (53 ปี)[13]
15.
 
 เจ้าจอมมารดาพุ่ม
นามเดิม: พุ่ม (สกุลเดิม ณ ราชสีมา)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : นายศัลยวิชัย (ทองคำ ณ ราชสีมา)
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
  • พระราชธิดา : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพุทธประดิษฐา
16.
 
 เจ้าจอมมารดาเพ็ง
นามเดิม: หุ่น
ฉายา : หุ่นเมขลา
เกิด : พ.ศ. 2386
ถึงแก่อสัญกรรม : 28 กันยายน พ.ศ. 2432[20]
17.
 
 เจ้าจอมมารดาแพ
ตำแหน่ง : พระสนมเอก[13]
นามเดิม: แพ (สกุลเดิม ธรรมสโรช)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : 5 พฤศจิกายน พ.ศ. 2404
18.
 
 เจ้าจอมมารดามาไลย
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : ไม่มีข้อมูล
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
  • ญาติ : พระยาราชรองเมือง
  • พระราชบุตร :
    • พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงไม่มีพระนาม
    • พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเสมอสมัยหรรษา
19.
 
 เจ้าจอมมารดาวาด
ตำแหน่ง : พระสนมเอก[21]
นามเดิม : แมว (สกุลเดิม งามสมบัติ)
ฉายา : แมวอิเหนา
เกิด : 11 มกราคม พ.ศ. 2384
ถึงแก่อสัญกรรม : 25 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2482 (98 ปี)
20.
 
 เจ้าจอมมารดาสังวาล
ตำแหน่ง : พระสนมโท[22]
นามเดิม: ปล้อง (สกุลเดิม ณ ราชสีมา)
สมญา : หนูสังวาลย์
เกิด : พ.ศ. 2381
ถึงแก่อสัญกรรม : 8 กันยายน พ.ศ. 2456 (75 ปี)
21.
 
 เจ้าจอมมารดาสำลี
ตำแหน่ง : พระสนมเอก[11]
นามเดิม: สำลี (สกุลเดิม บุนนาค)
เกิด : พ.ศ. 2378
ถึงแก่อสัญกรรม : 21 มกราคม พ.ศ. 2443 (65 ปี)
22.
 
 เจ้าจอมมารดาสุ่น
นามเดิม: ยี่สุ่น (สกุลเดิม สุกุมลจันทร์)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : 3 กันยายน พ.ศ. 2443[23]
23.
 
 เจ้าจอมมารดาหม่อมราชวงศ์แสง
นามเดิม: หม่อมราชวงศ์แสง (สกุลเดิม ปาลกะวงศ์)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
24.
 
 เจ้าจอมมารดาหรุ่น
นามเดิม : หรุ่น (สกุลเดิม ศุภมิตร)[12]
เกิด : พ.ศ. 2384
ถึงแก่อสัญกรรม : 7 พฤศจิกายน พ.ศ. 2472 (88 ปี)
25.
 
 เจ้าจอมมารดาห่วง
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : พ.ศ. 2463
26.
 
 เจ้าจอมมารดาหว้า
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
27.
 
 เจ้าจอมมารดาหุ่น
เกิด : พ.ศ. 2383[25]
ถึงแก่อสัญกรรม : 16 มีนาคม พ.ศ. 2467
28.
 
 เจ้าจอมมารดาเหม
ฉายา : แฝดเหม
เกิด : พ.ศ. 2382
ถึงแก่อสัญกรรม : 18 พฤศจิกายน พ.ศ. 2465 (83 ปี)[26]
29.
 
 เจ้าจอมมารดาโหมด
ตำแหน่ง : พระสนมโท[12]
นามเดิม: โหมด (สกุลเดิม อินทรวิมล)
เกิด : พ.ศ. 2381
ถึงแก่อสัญกรรม : 21 พฤษภาคม พ.ศ. 2462 (81 ปี)[12]
30.
 
 เจ้าจอมมารดาอิ่ม, อินทร์
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : 19 ตุลาคม พ.ศ. 2450[27]
  • บิดา : พระยาสวัสดินิกร (มิ่ง)
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
  • พระราชธิดา : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงไม่มีพระนาม
31.
 
 เจ้าจอมมารดาเอม
นามเดิม: เอม (สกุลเดิม นาครทรรพ)
เกิด : พ.ศ. 2382
ถึงแก่อสัญกรรม : 5 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2456 (75 ปี)[28]
32.
 
 เจ้าจอมมารดาเอี่ยม
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : 3 ตุลาคม พ.ศ. 2443[29]

เจ้าจอม

แก้
ลำดับ รูป นาม ชาติตระกูล หมายเหตุ
1.
 
 เจ้าจอมกลิ่น
นามเดิม : กลิ่น (สกุลเดิม ณ นคร)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
ภายหลังได้เป็น ท้าวศรีสัจจา ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว[30]
2.
 
 เจ้าจอมกลีบ
นามเดิม : กลีบ (สกุลเดิม บุณยรัตพันธุ์)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : หลวงอนุชิตพิทักษ์ (วงศ์ บุณยรัตพันธุ์)[31]
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
3.
 
 เจ้าจอมกลีบ
เกิด : พ.ศ. 2391
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระยาปรีชาชีพ (กระต่าย)[32]
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
 ขอลาออกจากราชการเมื่ออายุ 15 ปี เพราะมีมรดกจากการมรณกรรมของบิดาไว้เลี้ยงตัวได้[32]
4.
 
 เจ้าจอมพระองค์เจ้ากำโพชราชสุดาดวง
พระนามเดิม : นักเยี่ยม
ประสูติ : พ.ศ. 2394
สิ้นพระชนม์ : ไม่มีข้อมูล
5.
 
 เจ้าจอมกุหลาบ
นามเดิม : กุหลาบ (สกุลเดิม ณ นคร)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระอุทัยธานี (ม่วง ณ นคร)
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
6.
 
 เจ้าจอมกุหลาบ
นามเดิม : กุหลาบ (สกุลเดิม ณ สงขลา)[33]
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : เจ้าพระยาวิเชียรคีรี (เม่น ณ สงขลา)
  • มารดา : ท่านผู้หญิงสุทธิ์
7.
 
 เจ้าจอมเกด
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : ไม่มีข้อมูล
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
8.
 
 เจ้าจอมเกตุ
นามเดิม : เกตุ (สกุลเดิม ณ นคร)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระยาวิชิตสรไกร (กล่อม ณ นคร)
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
9.
 
 เจ้าจอมเขียน
นามเดิม : เขียน (สกุลเดิม ณ นคร)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระยาเสนานุชิด (นุช ณ นคร)[34]
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
10.
 
 เจ้าจอมแจ่ม
นามเดิม : แจ่ม (สกุลเดิม บุณยรัตพันธุ์)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : เจ้าพระยาภูธราภัย (นุช บุณยรัตพันธุ์)[35]
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
 ลาออกจากราชการ[35]
11.
 
 เจ้าจอมจับ
นามเดิม : จับ (สกุลเดิม ณ นคร)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : เจ้าพระยานครศรีธรรมราช (น้อยกลาง ณ นคร)
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
12.
 
 เจ้าจอมช้อย
นามเดิม : ช้อย (สกุลเดิม โรจนดิศ)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระยาอัพภันตริกามาตย์ (ดิศ โรจนดิศ)
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
13.
 
 เจ้าจอมตาด
เกิด : พ.ศ. 2369
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : นายศรีมหาดเล็ก[32]
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
 ลาออกจากราชการเมื่ออายุ 37 ปี เดิมถวายตัวเป็นพนักงานชวาลามาตั้งแต่รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ลาออกเพราะอยากใช้ชีวิตนอกพระราชวัง[32]
14.
 
 เจ้าจอมทองดี
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : ไม่มีข้อมูล
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
15.
 
 เจ้าจอมทับทิม
นามเดิม : ทับทิม (สกุลเดิม ณ นคร)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระยาเสนานุชิด (นุช ณ นคร)
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
16.
 
 เจ้าจอมทับทิม
นามเดิม : ทับทิม (สกุลเดิม เพ็ญกุล)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : เจ้าพระยามหินทรศักดิ์ธำรง (เพ็ง เพ็ญกุล)
  • มารดา : ท่านผู้หญิงหุ่น
 หลังสิ้นรัชกาล ได้ทูลลาออกไปสมรสกับพระยาราชานุประพันธ์ (สุดใจ บุนนาค)[36]
17.
 
 เจ้าจอมทับทิม
นามเดิม : ทับทิม (สกุลเดิม วัชโรทัย)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระจำนงภูษิต (อยู่ วัชโรทัย)
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
18.
 
 เจ้าจอมทับทิม
นามเดิม : ทับทิม (สกุลเดิม สุรคุปต์)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระยาราชสุภาวดี (ปาน สุรคุปต์)
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
19.
 
 เจ้าจอมทิพย์
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : ไม่มีข้อมูล
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
20.
 
 เจ้าจอมนวน
นามเดิม : นวน (สกุลเดิม บุณยรัตพันธุ์)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : เจ้าพระยาภูธราภัย (นุช บุณยรัตพันธุ์)[35]
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
 ลาออกจากราชการ[35]
21.
 
 เจ้าจอมบุนนาค
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : ไม่มีข้อมูล
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
22.
 
 เจ้าจอมประทุม
นามเดิม : เจ้าประทุมแห่งเวียงจันทน์
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : เจ้าอนุวงศ์[37] หรือเจ้าจันทรเทพสุริยวงศ์เมืองมุกดาหาร[38]
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
23.
 
 เจ้าจอมปริก
เกิด : พ.ศ. 2390
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : หลวงอุดมจินดา[32]
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
 ขอลาออกจากราชการเมื่ออายุ 16 ปี ตามความประสงค์ของมารดา และมีทักษะการเป็นนางละครสามารถเลี้ยงตัวได้[32]
24.
 
 เจ้าจอมเปลี่ยน
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : ไม่มีข้อมูล
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
25.
 
 เจ้าจอมเป้า
นามเดิม : เป้า (สกุลเดิม ณ นคร)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระยาบริรักษ์ภูธร (แสง ณ นคร)
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
26.
 
 เจ้าจอมเผือก
เกิด : พ.ศ. 2368
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระยาประชาชีพ (คต)[32]
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
 ขอลาออกจากราชการเมื่ออายุ 38 ปี เดิมเป็นเจ้าจอมอยู่งานในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว และเป็นพนักงานชวาลาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ลาออกเพราะอยากใช้ชีวิตนอกพระราชวัง[32]
27.
 
 เจ้าจอมพร้อม
นามเดิม : พร้อม (สกุลเดิม บุณยรัตพันธุ์)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระยาสีหราชฤทธิไกร (แย้ม บุณยรัตพันธุ์)[39]
  • มารดา : คุณหญิงกลาง[39]
 หลังสิ้นรัชกาล ได้ทูลลาออกมาสมรสกับพระยาประสการีวงศ์ (ชาย) และพระสถลรัฐยาภิบาล (นุ้ย บุณยรัตพันธุ์)[39]
28.
 
 เจ้าจอมนักพลอย
พระนามเดิม : นักพลอย
ประสูติ : ไม่มีข้อมูล
สิ้นพระชนม์ : ไม่มีข้อมูล
29.
 
 เจ้าจอมพัน
เกิด : พ.ศ. 2391
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : ขุนชำนาญคดี[32]
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
 ออกจากราชการเมื่ออายุ 15 ปี เพราะเป็นคนมือไว จึงถูกเชิญให้ออกจากราชการ[32]
30.
 
 เจ้าจอมพุ่ม
เกิด : พ.ศ. 2390
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระยาปรีชาชีพ (กระต่าย)[32]
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
 ขอลาออกจากราชการเมื่ออายุ 16 ปี เพราะมีมรดกจากการมรณกรรมของบิดาไว้เลี้ยงตัวได้[32]
31.
 
 เจ้าจอมรุน
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระยาอภัยพิพิธ (กระต่าย)
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
32.
 
 เจ้าจอมเล็ก
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : นุช
  • มารดา : ท้าวทองกีบม้า (กลีบ)
33.
 
 เจ้าจอมหม่อมหลวงเลี่ยม
นามเดิม : หม่อมหลวงเลี่ยม เทพหัสดิน
เกิด : พ.ศ. 2385
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระยาราชภักดี (หม่อมราชวงศ์ช้าง เทพหัสดิน)[32]
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
 ลาออกจากราชการเมื่ออายุ 21 ปี เดิมถวายตัวเป็นพนักงานพระแสง แต่ลาออกเพราะป่วยเป็นโรคลมสันดาน[32]
34.
 
 เจ้าจอมเลี่ยม
เกิด : พ.ศ. 2391
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : หลวงอุธยานานิกรณ์[32]
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
 ลาออกจากราชการเมื่ออายุ 15 ปี ลาออกเพราะ "...หูตาน่ากลัวนัก ขัดใจก็ออกเสีย บิดามารดาก็เห็นชอบด้วย"[32]
35.
 
 เจ้าจอมวัน
นามเดิม : วัน (สกุลเดิม บุนนาค)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระยาวรพงศ์พิพัฒน์ (แย้ม บุนนาค)
  • มารดา : คุณหญิงทองคำ
36.
 
 เจ้าจอมวาศ
นามเดิม : วาศ (สกุลเดิม บุณยรัตพันธุ์)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : จมื่นมณเฑียรพิทักษ์ (สวัสดิ์ บุณยรัตพันธุ์)
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
 หลังสิ้นรัชกาล ได้ทูลลาออกไปสมรสกับเจ้าพระยาศรีธรรมาธิราช (เวก บุณยรัตพันธุ์)[40]
37.
 
 เจ้าจอมสังวาล
เกิด : พ.ศ. 2388
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระยาราชสมบัติ[32]
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
 ลาออกจากราชการเมื่ออายุ 18 ปี ตามความประสงค์ของมารดา และมีทักษะการเป็นนางละครสามารถเลี้ยงตัวได้[32]
38.
 
 เจ้าจอมสารภี
เกิด : พ.ศ. 2391
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : ขุนบุรินทรเก่า[32]
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
 ลาออกจากราชการเมื่ออายุ 15 ปี ให้ออกเพราะ "...รูปพรรณ์ก็ชอบกลอยู่..." และ "...ทรงเห็นว่ามีกิริยาแง่งอนศึกษามากเกินการไป..."[32]
39.
 
 เจ้าจอมตนกูสุเบีย
พระนามเดิม : เติงกูซาฟียะฮ์ บินตี อัลมาร์ฮุม ซุลตัน มูฮัมเมด มูอัซซัม ชะฮ์
ประสูติ : ไม่มีข้อมูล
สิ้นพระชนม์ : 16 มกราคม พ.ศ. 2437
  • พระชนก : สุลต่านมูฮัมมัดที่ 2 มูอัซซัม ชะฮ์ แห่งเรียว-ลิงกา
  • พระชนนี : เติงกูเกิลซุม เลอบาร์ ปูติฮ์แห่งตรังกานู (หรือตนกูลีปอ)
 หลังสิ้นรัชกาล ได้ทูลลาออกไปสมรสกับเติงกูลง บินเติงกูกูดิน
40.
 
 เจ้าจอมเสงี่ยม
นามเดิม : เสงี่ยม (สกุลเดิม อมาตยกุล)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระยาอุไทยมนตรี (ขลิบ อมาตยกุล)[41]
  • มารดา : จั่น[41]
41.
 
 เจ้าจอมแสง
เกิด : พ.ศ. 2367
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระยาเพชรชฎา (น้อย)[32]
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
 ลาออกจากราชการเมื่ออายุ 39 ปี เคยเป็นเจ้าจอมอยู่งานในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นพนักงานพระสุธารสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ลาออกเพื่อไปใช้ชีวิตออกพระราชวัง[32]
42.
 
 เจ้าจอมหนูชี
นามเดิม : หนูชี (สกุลเดิม ณ นคร)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : เจ้าพระยามหาศิริธรรม (น้อยใหญ่ ณ นคร)
  • มารดา : ท่านผู้หญิงเผือก
43.
 
 เจ้าจอมหนูสุด
นามเดิม : สุด (สกุลเดิม บุนนาค)[42]
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระสุริยภักดี (สนิท บุนนาค)
  • มารดา : จัน
44.
 
 เจ้าจอมหุ่น
เกิด : พ.ศ. 2383
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระหฤทัย[32]
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
 ลาออกจากราชการเมื่ออายุ 23 ปี ถวายตัวแก่พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นเจ้าจอมอยู่งานในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ขอลาออกเพื่อไปใช้ชีวิตออกพระราชวัง[32]
45.
 
 เจ้าจอมเหลี่ยม
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : ไม่มีข้อมูล
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
46.
 
 เจ้าจอมองุ่น
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : ไม่มีข้อมูล
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
47.
 
 เจ้าจอมอรุ่น
ฉายา : อรุ่นบุษบา
เกิด : พ.ศ. 2385
ถึงแก่อสัญกรรม : 18 พฤษภาคม พ.ศ. 2467 (82 ปี)
  • บิดา : หลวงมหามนเทียร (จุ้ย)
  • มารดา : นุ่ม
 หลังสิ้นรัชกาล ได้ทูลลาออกไปสมรสกับพระยาอรรคราชนาคภักดี (เนตร เนตรายน)[43]
48.
 
 เจ้าจอมอำพัน
นามเดิม : อำพัน (สกุลเดิม ณ นคร)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระอุทัยธานี (ม่วง ณ นคร)
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
49.
 
 เจ้าจอมอิ่ม
นามเดิม : อิ่ม (สกุลเดิม ณ นคร)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : เจ้าพระยานครศรีธรรมราช (น้อยกลาง ณ นคร)
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
50.
 
 เจ้าจอมอิ่ม
นามเดิม : อิ่ม (สกุลเดิม บุณยรัตพันธุ์)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : เจ้าพระยาภูธราภัย (นุช บุณยรัตพันธุ์)[35]
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล
 หลังสิ้นรัชกาล ได้ทูลลาออกไปสมรสกับพระยาสีหราชฤทธิไกร (แย้ม บุณยรัตพันธุ์)[35]
51.
 
 เจ้าจอมเอี่ยม
นามเดิม : เอี่ยม (สกุลเดิม จาตุรงคกุล)
เกิด : ไม่มีข้อมูล
ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล
  • บิดา : พระยาเสนามหามนตรี (น้อยเอียด จาตุรงคกุล)
  • มารดา : ไม่มีข้อมูล

อ้างอิง

แก้
  1. ↑ พระภรรยาเจ้า และสมเด็จเจ้าฟ้าในรัชกาลที่ 5, หน้า 43-44
  2. ↑ วิภา จิรภาไพศาล (11 พฤษภาคม 2564). "วิวัฒนาการความเป็นมาของตำแหน่ง "พระภรรยาเจ้า"". ศิลปวัฒนธรรม. สืบค้นเมื่อ 22 พฤษภาคม 2564. {{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= (help)
  3. ↑ 3.0 3.1 จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ พระ. "พระราชนิพนธ์ ธรรมเนียมราชตระกูล ในกรุงสยาม". วชิรญาณ. สืบค้นเมื่อ 22 พฤษภาคม 2564. {{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= (help)
  4. ↑ ""หม่อมเจ้าพรรณราย" พระมเหสีผู้ทรง "ออกรับแขกเมือง" สมัยรัชกาลที่ 4". ศิลปวัฒนธรรม. 22 มกราคม 2564. สืบค้นเมื่อ 22 พฤษภาคม 2564. {{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= (help)
  5. ↑ สตรีสยามในอดีต, หน้า 244-245
  6. ↑ 6.0 6.1 6.2 6.3 6.4 สตรีสยามในอดีต, หน้า 246-248
  7. ↑ นักรบ มูลมานัส (10 ตุลาคม 2561). "เรื่องเล่าเส้นผมเจ้าดารารัศมี ทหารอินเดียนแดง ที่ไขข้อข้องใจว่าทำไมถึง Don't touch my hair!". The Cloud. สืบค้นเมื่อ 22 พฤษภาคม 2564. {{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= (help)
  8. ↑ มองสยามผ่านแอนนา, หน้า 163
  9. ↑ มองสยามผ่านแอนนา, หน้า 121
  10. ↑ ราชสกุลวงศ์, หน้า 55
  11. ↑ 11.0 11.1 ราชสกุลวงศ์, หน้า 54
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 12.3 12.4 ราชสกุลวงศ์, หน้า 63
  13. ↑ 13.0 13.1 13.2 13.3 13.4 ราชสกุลวงศ์, หน้า 51
  14. ↑ ราชสกุลวงศ์, หน้า 78
  15. ↑ ราชสกุลวงศ์, หน้า 69
  16. ↑ 16.0 16.1 ราชสกุลวงศ์, หน้า 52
  17. ↑ "ข่าวตาย" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 1 (43): 385. 8 พฤศจิกายน พ.ศ. 2427. {{cite journal}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |date= (help)
  18. ↑ ราชสกุลวงศ์, หน้า 50
  19. ↑ ราชสกุลวงศ์, หน้า 60
  20. ↑ ราชสกุลวงศ์, หน้า 71
  21. ↑ ราชสกุลวงศ์, หน้า 73
  22. ↑ ราชสกุลวงศ์, หน้า 58
  23. ↑ ราชสกุลวงศ์, หน้า 76
  24. ↑ ราชสกุลวงศ์, หน้า 77
  25. ↑ ราชสกุลวงศ์, หน้า 67
  26. ↑ ราชสกุลวงศ์, หน้า 72
  27. ↑ ราชสกุลวงศ์, หน้า 79
  28. ↑ ราชสกุลวงศ์, หน้า 62
  29. ↑ ราชสกุลวงศ์, หน้า 53
  30. ↑ 30.0 30.1 เทวะวงศ์วโรปการ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา (2465). พระราชหัดถเลขาในพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รวมครั้งที่ 3 (PDF). พระนคร: โสภณพิพรรฒธนากร. p. 12.[ลิงก์เสีย]
  31. ↑ "ลำดับสกุลบุณยรัตพันธุ์". สาส์นสมเด็จ ลายพระหัตถ์สมเด็จเจ้าฟ้า กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ และสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ภาค 3, หน้า 13
  32. ↑ 32.00 32.01 32.02 32.03 32.04 32.05 32.06 32.07 32.08 32.09 32.10 32.11 32.12 32.13 32.14 32.15 32.16 32.17 32.18 32.19 32.20 32.21 32.22 32.23 สตรีสยามในอดีต, หน้า 248-249
  33. ↑ เกียรติประวัติตระกูล ณ สงขลา (PDF). ม.ป.ท. 2554. p. 125.
  34. ↑ เทวะวงศ์วโรปการ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา (2465). พระราชหัดถเลขาในพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รวมครั้งที่ 3 (PDF). พระนคร: โสภณพิพรรฒธนากร. p. 10.[ลิงก์เสีย]
  35. ↑ 35.0 35.1 35.2 35.3 35.4 35.5 "ลำดับสกุลบุณยรัตพันธุ์". สาส์นสมเด็จ ลายพระหัตถ์สมเด็จเจ้าฟ้า กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ และสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ภาค 3, หน้า 9
  36. ↑ ลูกท่านหลานเธอ ที่อยู่เบื้องหลังความสำเร็จในราชสำนัก, หน้า 233
  37. ↑ สุเจน กรรพฤทธิ์. ตามรอยเจ้าอนุวงศ์ คลี่ปมประวัติศาสตร์ไทย-ลาว. กรุงเทพฯ:สารคดี. 2555, หน้า 48-49
  38. ↑ คุณพุ่ม. นิราศบางยี่ขัน. ม.ป.ท.:โสภณพิพรรฒธนากร. 2465, หน้า 1
  39. ↑ 39.0 39.1 39.2 "ลำดับสกุลบุณยรัตพันธุ์". สาส์นสมเด็จ ลายพระหัตถ์สมเด็จเจ้าฟ้า กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ และสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ภาค 3, หน้า 16-17
  40. ↑ "ลำดับสกุลบุณยรัตพันธุ์". สาส์นสมเด็จ ลายพระหัตถ์สมเด็จเจ้าฟ้า กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ และสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ภาค 3, หน้า 12
  41. ↑ 41.0 41.1 ประวัติบรรพบุรุษ และสกุลวงศ์อมาตยกุล, หน้า 20
  42. ↑ ชมรมสายสกุลบุนนาค. พระสุริยภักดี (สนิท บุนนาค) เก็บถาวร 2012-10-28 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน. เรียกดูเมื่อ 18 เมษายน 2556
  43. ↑ ลูกท่านหลานเธอ ที่อยู่เบื้องหลังความสำเร็จในราชสำนัก, หน้า 235
  • Jeffary Finestone. สมุดพระรูปพระราชโอรส พระราชธิดาและพระราชนัดดาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. กรุงเทพ : บริษัทกู๊ดวิว เพรส จำกัด, พ.ศ. 2543. 394 หน้า. ISBN 974-87148-8-8
  • สาระ มีผลกิจ. ราชสำนักฝ่ายในสมัยรัตนโกสินทร์. กรุงเทพฯ : มิวเซียมเพรส, 2551. 296 หน้า. ISBN 9744516817 ข้อผิดพลาดพารามิเตอร์ใน {{ISBN}}: checksum
  • ส.พลายน้อย. พระบรมราชินีและเจ้าจอมมารดาแห่งราชสำนักสยาม. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์ฐานบุ๊คส์, ครั้งที่ 5 พ.ศ. 2554. 368 หน้า. ISBN 9786167058580
  • วรรณพร บุญญาสถิตย์. จอมนางแห่งสยาม ในสมัยรัชกาลที่ 4 ถึงรัชกาลที่ 6 กับกระแสวัฒนธรรมตะวันตก. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์สร้างสรรค์บุ๊คส์, พ.ศ. 2549. 338 หน้า. ISBN 874341-471-1 ข้อผิดพลาดพารามิเตอร์ใน {{ISBN}}: checksum
  • ธนากิต. พระบรมราชินีนาถ เจ้าจอมมารดา และเจ้าจอม. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์พีระมิด, พ.ศ. 2543.

ดูเพิ่ม

แก้
เข้าถึงจาก "https://th.wikipedia.org/w/index.php?title=รายพระนามและชื่อภรรยาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว&oldid=11925373"