พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ หรือ กรมภู หรือ กรมภูธเรศ มีพระนามเดิมว่า พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าทวีถวัลยลาภ เป็นพระราชโอรสพระองค์ที่ 24 ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาตลับ ประสูติเมื่อวันเสาร์ เดือน 4 ขึ้น 10 ค่ำ ปีเถาะสัปตศก จ.ศ. 1217 ตรงกับวันที่ 15 มีนาคม พ.ศ. 2398

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ ชั้น 4 พระองค์เจ้าชั้นเอก
อธิบดีกรมพระนครบาล
ดำรงตำแหน่ง	พ.ศ. 2419 - พ.ศ. 2429
หม่อม	หม่อมทองคำ ทวีวงศ์ ณ อยุธยา หม่อมสุ่น ทวีวงศ์ ณ อยุธยา หม่อมแส ทวีวงศ์ ณ อยุธยา หม่อมเล็ก ทวีวงศ์ ณ อยุธยา หม่อมผึ่ง ทวีวงศ์ ณ อยุธยา หม่อมอันเส็ง ทวีวงศ์ ณ อยุธยา หม่อมหรุ่ม ทวีวงศ์ ณ อยุธยา หม่อมองุ่น ทวีวงศ์ ณ อยุธยา
พระบุตร	15 พระองค์
ราชวงศ์	ราชวงศ์จักรี
พระบิดา	พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
พระมารดา	เจ้าจอมมารดาตลับ ในรัชกาลที่ 4
ประสูติ	15 มีนาคม พ.ศ. 2398
สิ้นพระชนม์	8 ธันวาคม พ.ศ. 2440 (42 ปี)

พระองค์ทรงรับราชการในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อ พ.ศ. 2419 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ทรงกรม สถาปนาขึ้นเป็น กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ ต่อมาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นอธิบดีกรมพระนครบาล ต่อมาในปี พ.ศ.2429 (จุลศักราช 1248) เนื่องจากสถานการณ์ที่มีโจรผู้ร้ายชุกชุม ราษฎรพากันตกใจหวั่นไหวไปทั่วทั้งพระนคร กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ ผู้บังคับการกรมพระนครบาลในขณะนั้น ทรงไม่สามารถจัดการปราบปรามโจรผู้ร้ายได้ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ ออกจากตำแหน่งผู้บังคับการกรมพระนครบาล และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นนเรศวรฤทธิ์ พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าสวัสดิโสภณ พระยาเทพประชุน และพระยาธรรมสารนิติวิชิตรภักดี ทั้ง 4 เป็นผู้มีอำนาจปรึกษาพร้อมกันบังคับการสิทธิขาด ในตำแหน่งที่เสนาบดี กรมพระนครบาล

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ ประทับอยู่ที่วังสะพานช้างโรงสี เหนือ (เรียกกันว่า วังเหนือ) ซึ่งเดิมเป็นวังที่ประทับของ กรมหมื่นสนิทนเรนทร์ และกรมหลวงสรรพศิลป์ปรีชา โดยเป็นวังในกลุ่มของพระราชโอรสในรัชกาลที่ 4 ซึ่งมีอยู่ 3 วัง คือบริเวณที่ปัจจุบันเรียกกันว่า แพร่งนรา แพร่งสรรพศาสตร์ และแพร่งภูธร ทั้ง 3 แพร่งได้ชื่อมาจากเสด็จในกรม 3 พระองค์ เจ้าของวัง คือ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์ กรมหลวงสรรพสาตรศุภกิจ และกรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ เมื่อกรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์สิ้นพระชนม์ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้แบ่งพื้นที่ทำเป็นตึกแถว พระราชทานชื่อถนนย่านนั้นว่า แพร่งภูธร ตามพระนามของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ สิ้นพระชนม์เมื่อวันพุธ เดือนอ้าย ขึ้น 25 ค่ำ ปีระกา นพศก จ.ศ. 1259 ตรงกับวันที่ 8 ธันวาคม พ.ศ. 2440 พระชันษาได้ 42 ปี ทรงเป็นต้นราชสกุล ทวีวงศ์

ในย่านถนนเจริญกรุง จะมีตลาดเก่าแก่ตลาดหนึ่งที่มีชื่อว่า ตลาดกรมภูธเรศ หรือที่ชาวบ้านเรียกกันติดปากว่า "ตลาดกรมภู"

พระโอรสและพระธิดา

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ ทรงเป็นต้นราชสกุลทวีวงศ์ มีหม่อม 8 ท่าน ได้แก่

1. หม่อมทองคำ
2. หม่อมสุ่น
3. หม่อมแส
4. หม่อมเล็ก
5. หม่อมผึ่ง
6. หม่อมอันเส็ง
7. หม่อมหรุ่ม
8. หม่อมองุ่น

โดยมีพระโอรสธิดารวมทั้งหมด 14 พระองค์ เป็นชาย 6 พระองค์ และหญิง 8 พระองค์

พระรูป	พระนาม	หม่อมมารดา	ประสูติ	สิ้นชีพิตักษัย	คู่สมรส
	1. หม่อมเจ้าหญิงสุนทรารมณ์	หม่อมทองคำ	29 กันยายน 2419	3 กุมภาพันธ์ 2465
	2. หม่อมเจ้าอุดมดิเรกลาภ	ที่ 1 ในหม่อมแส	11 กุมภาพันธ์ 2419	พ.ศ. 2496	หม่อมเฉื่อย (จารุจินดา) หม่อมราชวงศ์หญิงลมุล (สุประดิษฐ์) หม่อมอบ หม่อมวรรณ หม่อมหลวงหญิงพัวพันธ์ (ศิริวงศ์)
	3. หม่อมเจ้ากลาง		ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี
	4. หม่อมเจ้าหญิงทราบศิริมาน	หม่อมสุ่น	21 กรกฎาคม 2421	3 กรกฎาคม 2496
	5. หม่อมเจ้ากาญจนสังกาศ	หม่อมองุ่น	19 ธันวาคม 2422	15 สิงหาคม 2495	หม่อมเจ้าหญิงจันทนฉวี ทวีวงศ์ หม่อมเกษร หม่อมจงจิตต์ (มัธยมจันทร์)
	6. หม่อมเจ้าชาติชูศักดิ์	ที่ 1 ในหม่อมผึ่ง	16 มีนาคม 2425	11 มิถุนายน 2454	หม่อมพยอม (ประทีปะเสน)
	7. หม่อมเจ้าหญิงลักษณลาวรรณ		มีนาคม หรือ เมษายน 2425	11 มิถุนายน 2445
	8. หม่อมเจ้าหญิงจันทนฉวี	หม่อมเล็ก	8 เมษายน 2426	1 พฤศจิกายน 2475	หม่อมเจ้ากาญจนสังกาศ ทวีวงศ์
	9. หม่อมเจ้าหญิงพาณีอนงค์ (ท่านหญิงแจ๊ด)		24 กรกฎาคม 2428	10 พฤษภาคม 2510
	10. หม่อมเจ้าพงศ์ภูวนาถ	ที่ 2 ในหม่อมแส	5 เมษายน 2430	28 เมษายน 2502	หม่อมหลวงหญิงนัดดาดวง (สิงหรา) หม่อมหลวงหญิงเกษสุดา (สิงหรา)
	11. หม่อมเจ้าชาย (ไม่ปรากฏพระนาม)		เมษายน 2431	15 มิถุนายน 2432
	12. หม่อมเจ้าหญิงวิลาศกัญญา (ท่านหญิงชี)	ที่ 2 ในหม่อมผึ่ง	10 มกราคม 2431	ไม่ทราบปี
	13. หม่อมเจ้าหญิงกลาง		ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี
	14. หม่อมเจ้าหญิงเก๋ง	หม่อมอันเส็ง	ไม่ทราบปี	30 พฤศจิกายน 2441

พระนัดดา

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช มีพระนัดดารวม 32 คน ดังนี้

• หม่อมเจ้าอุดมดิเรกลาภ ทวีวงศ์ มีโอรสธิดา 7 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์ทิพลาภ ทวีวงศ์ ที่ 1 ในหม่อมเฉื่อย
  • หม่อมราชวงศ์เขจรเจริญลาภ ทวีวงศ์ ในหม่อมราชวงศ์หญิงลมุล
  • หม่อมทวีวงศ์ถวัลยศักดิ์ (หม่อมราชวงศ์เฉลิมลาภ ทวีวงศ์) (นามเดิม: หม่อมราชวงศ์ภิรมย์เฉลิมลาภ) ที่ 2 ในหม่อมเฉื่อย
  • หม่อมราชวงศ์หญิงวิไลลาภ บุนนาค ในหม่อมวรรณ
  • หม่อมราชวงศ์หญิงพิมพ์พงษ์ อินวะษา ในหม่อมหลวงหญิงพัวพันธ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงภัทรา สิงหเสนี ที่ 3 ในหม่อมเฉื่อย
  • หม่อมราชวงศ์ดิลกลาภ ทวีวงศ์ ที่ 4 ในหม่อมเฉื่อย

• หม่อมเจ้ากาญจนสังกาศ ทวีวงศ์ มีโอรสธิดา 10 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์ทวีลาภ ทวีวงศ์ ที่ 1 ในหม่อมเจ้าหญิงจันทนฉวี
  • หม่อมราชวงศ์หญิงโสมสิริ ทวีวงศ์ ที่ 2 ในหม่อมเจ้าหญิงจันทนฉวี
  • หม่อมราชวงศ์ชำนาญ ทวีวงศ์ ในหม่อมเกษร
  • หม่อมราชวงศ์หญิงทวีศรี วรรณวัฒน์ ที่ 3 ในหม่อมเจ้าหญิงจันทนฉวี
  • หม่อมราชวงศ์ทวีศักดิ์ ทวีวงศ์ ที่ 4 ในหม่อมเจ้าหญิงจันทนฉวี
  • หม่อมราชวงศ์ทรงวิทย์ ทวีวงศ์ ที่ 1 ในหม่อมจงจิตต์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงจิตวดี อินทรวิชะ ที่ 2 ในหม่อมจงจิตต์
  • หม่อมราชวงศ์วีรวุฒิ ทวีวงศ์ ที่ 3 ในหม่อมจงจิตต์
  • หม่อมราชวงศ์ถวัลย์ศักดิ์ ทวีวงศ์ ที่ 4 ในหม่อมจงจิตต์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงลักษมี ชัวต์ ที่ 5 ในหม่อมจงจิตต์

• หม่อมเจ้าชาติชูศักดิ์ ทวีวงศ์ มีธิดา 3 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์หญิงพยุงศักดิ์ เกษมศรี
  • หม่อมราชวงศ์หญิงชูศักดิ์ ทวีวงศ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสิบศักดิ์ ทวีวงศ์

• หม่อมเจ้าหญิงจันทนฉวี ทวีวงศ์ มีโอรสธิดา 4 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์ทวีลาภ ทวีวงศ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงโสมสิริ ทวีวงศ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงทวีศรี วรรณวัฒน์
  • หม่อมราชวงศ์ทวีศักดิ์ ทวีวงศ์

• หม่อมเจ้าพงศ์ภูวนาถ ทวีวงศ์ มีโอรสธิดา 12 คน
  • หม่อมราชวงศ์หญิงพันธุปรีดี ทวีวงศ์
  • หม่อมราชวงศ์พันธุม ทวีวงศ์
  • หม่อมราชวงศ์พันธุ์ปรีชา ทวีวงศ์ ทั้ง 3 นี้ในหม่อมหลวงหญิงนัดดาดวง
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสุดาพันธุ์ จงเกษม
  • หม่อมราชวงศ์สุตพันธุ์ ทวีวงศ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงศิริพันธุ์ หลิมละมัย
  • หม่อมราชวงศ์หญิงถนอมพันธุ์ แสงประดับ
  • หม่อมราชวงศ์วีระพันธุ์ ทวีวงศ์
  • หม่อมราชวงศ์สันติพงศ์ ทวีวงศ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงเปี่ยมพันธุ์ หุ่นแก้ว
  • หม่อมราชวงศ์หญิงวิมลพันธุ์ ทวีวงศ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงยุพาพันธุ์ สินธุพันธุ์ ทั้ง 9 นี้ในหม่อมหลวงหญิงเกษสุดา

พระเกียรติยศ

ธรรมเนียมพระยศของ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์
ธงประจำพระอิสริยยศ
การทูล	ใต้ฝ่าพระบาท
การแทนตน	ข้าพระพุทธเจ้า
การขานรับ	พ่ะย่ะค่ะ/เพคะ

พระอิสริยยศ

• พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าทวีถวัลยลาภ
• พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าทวีถวัลยลาภ
• พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

• พ.ศ. ไม่ปรากฏ – เครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ม.จ.ก.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. ไม่ปรากฏ – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้า (ป.จ.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2428 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์มงกุฎไทย (ป.ม.)
• พ.ศ. 2428 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 3 ตริตาภรณ์ช้างเผือก (ต.ช.)
• พ.ศ. 2428 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 3 ตริตาภรณ์มงกุฎไทย (ต.ม.)

อ้างอิง

• ณัฐชยา จากหนังสือ คู่มือนักชอป "จะซื้อซะอย่าง" '
• Jeffy Finestone. 2542. สมุดพระรูป พระราชโอรส พระราชธิดา พระราชนัดดาใน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. ปรียนันทนา รังสิต,ม.ร.ว. โลมาโฮลดิ้ง
• "พระเจ้าแผ่นดิน" กับเงินของ "แผ่นดิน"Archived 2007-08-06 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน