เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ (จิตร ณ สงขลา)

มหาอำมาตย์เอก เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ (จิตร ณ สงขลา) (30 ตุลาคม พ.ศ. 2428 – 25 กันยายน พ.ศ. 2519) ขุนนาง 5 แผ่นดิน อดีตประธานศาลฎีกา เสนาบดีกระทรวงยุติธรรม และรัฐมนตรีหลายกระทรวง เคยดำรงตำแหน่ง ประธานรัฐสภา และประธานสภาผู้แทนราษฎร ได้รับพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้ดำรงตำแหน่งองคมนตรี ประธานองคมนตรี และเป็นคนสุดท้ายที่ได้รับสถาปนาเป็นเจ้าพระยา

มหาอำมาตย์เอก เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ (จิตร ณ สงขลา) ป.จ., ม.ป.ช., ม.ว.ม., อ.ป.ร.1, ภ.ป.ร.1
ประธานองคมนตรี
ดำรงตำแหน่ง 27 พฤษภาคม – 8 มิถุนายน พ.ศ. 2506 (0 ปี 12 วัน)
กษัตริย์	พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร​
ก่อนหน้า	พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร
ถัดไป	พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร
ดำรงตำแหน่ง 9 กรกฎาคม – 14 กรกฎาคม พ.ศ. 2506 (0 ปี 5 วัน)
กษัตริย์	พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร​
ก่อนหน้า	พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร
ถัดไป	พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร
ประธานรัฐสภาไทย และประธานสภาผู้แทนราษฎร
ดำรงตำแหน่ง 22 กันยายน พ.ศ. 2477 – 31 กรกฎาคม พ.ศ. 2479
กษัตริย์	พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร​
ก่อนหน้า	พลเรือตรี พระยาศรยุทธเสนี (กระแส ประวาหะนาวิน)
ถัดไป	พระยามานวราชเสวี (ปลอด วิเชียร ณ สงขลา)
ประธานวุฒิสภา
ดำรงตำแหน่ง 26 พฤศจิกายน พ.ศ. 2490 – 29 พฤศจิกายน พ.ศ. 2494
ก่อนหน้า	พลเรือตรี พระยาศรยุทธเสนี (กระแส ประวาหะนาวิน)
ถัดไป	พันเอก นายวรการบัญชา (บุญเกิด สุตันตานนท์)
อธิบดีศาลฏีกา คนที่ 6
ดำรงตำแหน่ง 6 พฤษภาคม พ.ศ. 2469 – 15 ธันวาคม พ.ศ. 2471
ก่อนหน้า	มหาอำมาตย์โท พระยากฤติกานุกรณ์กิจ (ดั่น บุนนาค)
ถัดไป	พระยาเทพวิทุรพหุลศรุตบดี (บุญช่วย วณิกกุล)
ตำแหน่งเสนาบดีและรัฐมนตรี เสนาบดีกระทรวงยุติธรรม ดำรงตำแหน่ง พ.ศ. 2471 – พ.ศ. 2474 กษัตริย์ พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ก่อนหน้า เจ้าพระยาอภัยราชามหายุติธรรมธร (หม่อมราชวงศ์ลบ สุทัศน์) ถัดไป พระยาเทพวิทุรพหุลศรุตาบดี (บุญช่วย วณิกกุล) รัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรม ดำรงตำแหน่ง 21 ธันวาคม พ.ศ. 2480 – 16 ธันวาคม พ.ศ. 2481 นายกรัฐมนตรี พันเอก พระยาพหลพลพยุหเสนา (พจน์ พหลโยธิน) ก่อนหน้า เจ้าพระยามหิธร (ลออ ไกรฤกษ์) ถัดไป พลเรือตรี หลวงธำรงนาวาสวัสดิ์ (ถวัลย์ ธำรงนาวาสวัสดิ์) ดำรงตำแหน่ง 1 สิงหาคม พ.ศ. 2487 – 31 สิงหาคม พ.ศ. 2488 นายกรัฐมนตรี พันตรี ควง อภัยวงศ์ ก่อนหน้า พลเรือตรี หลวงธำรงนาวาสวัสดิ์ (ถวัลย์ ธำรงนาวาสวัสดิ์) ถัดไป ศาสตราจารย์ ดิเรก ชัยนาม ดำรงตำแหน่ง 31 มกราคม – 24 มีนาคม พ.ศ. 2489 นายกรัฐมนตรี พันตรี ควง อภัยวงศ์ ก่อนหน้า พระยานลราชสุวัจน์ (ทองดี นลราชสุวัจน์) ถัดไป หลวงชำนาญนิติเกษตร (อุทัย แสงมณี) รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลัง ดำรงตำแหน่ง 24 มิถุนายน พ.ศ. 2476 – 22 กันยายน พ.ศ. 2477 นายกรัฐมนตรี พันเอก พระยาพหลพลพยุหเสนา (พจน์ พหลโยธิน) ก่อนหน้า พระยามโนปกรณนิติธาดา (ก้อน หุตะสิงห์) ถัดไป พระยามานวราชเสวี (ปลอด วิเชียร ณ สงขลา) รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ ดำรงตำแหน่ง 20 ธันวาคม พ.ศ. 2481 – 14 กรกฎาคม พ.ศ. 2482 นายกรัฐมนตรี พันเอก หลวงพิบูลสงคราม (แปลก ขีตตะสังคะ) ก่อนหน้า หลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์) ถัดไป จอมพลแปลก พิบูลสงคราม รัฐมนตรีว่าการกระทรวงสาธารณสุข ดำรงตำแหน่ง 2 สิงหาคม พ.ศ. 2487 – 2 พฤษภาคม พ.ศ. 2488 นายกรัฐมนตรี พันตรี ควง อภัยวงศ์ ก่อนหน้า พลเอก หลวงเชวงศักดิ์สงคราม (ช่วง ขวัญเชิด) ถัดไป นาวาเอก หลวงศุภชลาศัย ร.น. (บุง ศุภชลาศัย)
ข้อมูลส่วนบุคคล
เกิด	30 ตุลาคม พ.ศ. 2428 บ้านพระยาสุนทรานุรักษ์ (เนตร ณ สงขลา) ตำบลบ่อยาง อำเภอเมืองสงขลา จังหวัดสงขลา
เสียชีวิต	25 กันยายน พ.ศ. 2519 (90 ปี)
ศาสนา	พุทธ
คู่สมรส	ท่านผู้หญิงน้อม พหลโยธิน ท่านผู้หญิงประภา วัชราภัย
บุตร	นางจักรปาณีศรีศีลวิสุทธิ์ (ถนิต ไกรฤกษ์) นายขนบ ณ สงขลา นางจำนงค์ ไกรฤกษ์ นางสมศรี อังสุวัฒนะ นางภิรมย์ วณิกกุล พันเอกจินดา ณ สงขลา นางสาวผกา ณ สงขลา นายเจตนา ณ สงขลา ศาสตราจารย์ นายแพทย์ ญาใจ (ยาใจ) ณ สงขลา นางสายจิตร กฤษณามระ บุตรชาย ถึงแก่กรรมเมื่อคลอด
บุพการี	พระอนันตสมบัติ (เอม ณ สงขลา) (บิดา) นางเชื้อ วัชราภัย (มารดา)
ศิษย์เก่า	สำนักเกรย์อิน (The Honourable Society of Gray’s Inn), ลอนดอน ประเทศอังกฤษ
ลายมือชื่อ

ภายหลังเปลี่ยนแปลงการปกครอง เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ มีบทบาทในคณะรัฐมนตรีหลายคณะ โดยดำรงตำแหน่งเป็น รัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรม กระทรวงการต่างประเทศ กระทรวงสาธารณสุข และ กระทรวงการคลัง ภายหลังพ้นภารกิจทางการเมืองแล้ว ได้รับพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้ดำรงตำแหน่งองคมนตรี และเคยดำรงตำแหน่ง ประธานองคมนตรี ในรัชกาลที่ 9

นอกจากได้รับราชการและทำงานด้านการเมือง เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศยังมีความสำคัญกับวงการประกันชีวิตของไทย โดยเมื่อ ปี พ.ศ. 2489 ได้เป็นผู้ก่อตั้ง และประธานคนแรก ของบริษัท ไทยประกันชีวิต จำกัด ซึ่งเป็นบริษัทประกันชีวิตแห่งแรกของไทย ที่ก่อตั้ง และบริหารงานโดยคนไทย และยังคงดำเนินกิจการต่อเนื่องมาจนถึงปัจจุบัน

ประวัติ

เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ เกิดวันที่ 30 ตุลาคม พ.ศ. 2428 ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เกิดที่บ้านพระยาสุนทรานุรักษ์ (เนตร ณ สงขลา) ผู้ช่วยราชการเมืองสงขลา ณ ตำบลบ่อยาง อำเภอเมืองสงขลา จังหวัดสงขลา เป็นบุตรชายคนโตของพระอนันตสมบัติ (เอม ณ สงขลา) ผู้ช่วยราชการเมืองสงขลา กับนางอนันตสมบัติ (เชื้อ วัชราภัย) ธิดาของหลวงอุปการโกษากร (เวท วัชราภัย) กับท่านปั้น วัชราภัย (ณ สงขลา) เป็นหลานของเจ้าพระยาวิเชียรคีรี (เม่น ณ สงขลา) ผู้สำเร็จราชการเมืองสงขลา ลำดับที่ 6 นับจากทั้งฝ่ายบิดาและมารดา เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ มีพี่น้องร่วมบิดามารดาเดียวกัน 9 คน ได้แก่

1. เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ (จิตร ณ สงขลา)
2. พระยามานวราชเสวี (ปลอด วิเชียร ณ สงขลา) ผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ในรัชกาลที่ 9 ประธานรัฐสภาและรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลัง สมรสกับท่านผู้หญิงศรี (ลพานุกรม) น้องสาวเภสัชกร ดร.ตั้ว ลพานุกรม กรรมการราษฎร อธิบดีกรมวิทยาศาสตร์คนแรก
3. คุณหญิงลิ้ม ณ สงขลา สมรสกับ พระยาอภิรักษ์ราชอุทาน (ฑิตย์ ณ สงขลา) มหาดเล็ก เจ้ากรมสวนหลวงและองคมนตรี
4. หลวงสฤษฎิสุขาการ (รอด ณ สงขลา)
5. คุณหญิงเกษร สุขุม
6. นางมหานุภาพปราบสงคราม (จิ๋ว ณ สงขลา) สมรสกับหลวงมหานุภาพปราบสงคราม (ผ่อง โรจนะหัสดิน)
7. นายอาจ ณ สงขลา สมรัสกับ นางผัน
8. คุณเอื้อน ณ สงขลา
9. นางราชฤทธิ์บริรักษ์ (ลำดวน ณ สงขลา) สมรสกับ ขุนราชฤทธิ์บริรักษ์ (ขำ ณ สงขลา)

การศึกษา

• เรียนหนังสือแบบเรียนหลวงชุดมูลบทบรรพกิจ ของพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร) จบเล่มพิศาลการันต์ จากครูขวด ที่เมืองสงขลา จากนั้นได้อพยพจากสงขลา มาพำนักในกรุงเทพมหานคร
• พ.ศ. 2435 ได้เข้าศึกษาที่โรงเรียนอัสสัมชัญ เลขประจำตัว (อสช 771) จนจบชั้นสูงสุดสายวิชาสามัญ โดยได้คะแนนสอบเป็นที่ 1
• หลังจากนั้นท่านได้เข้าศึกษาวิชากฎหมายที่โรงเรียนราชวิทยาลัย ซึ่งเป็นโรงเรียนกฎหมาย กระทรวงยุติธรรม
• สมัครเข้าเป็นล่ามฝึกหัดใน กรมกองหมาย ซึ่งไม่มีเงินเดือนหรือรายได้ใด ๆ แต่เป็นการเพิ่มพูนความรู้ภาษาอังกฤษ
• พ.ศ. 2448 สอบเป็น เนติบัณฑิตสยาม ได้เมื่ออายุเพียง 20 ปี 1 เดือน และได้รับการบรรจุเป็นข้าราชการประจำ ในกรมกองหมาย ปฏิบัติหน้าที่เป็นล่ามแปลภาษาอังกฤษ
• พ.ศ. 2449 ได้รับการคัดเลือกให้ไปศึกษาวิชากฎหมายในสำนักเกรย์อิน กรุงลอนดอน ประเทศอังกฤษ ณ ประเทศอังกฤษ ในพระอุปถัมภ์ของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ ซึ่งในปีนั้นพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จประพาสยุโรป ครั้งที่ 2 โดยใช้เรือพระที่นั่งมหาจักรี ไปเปลี่ยนเรือโดยสารที่สิงคโปร์ กระทรวงยุติธรรมจึงได้ขอพระบรมราชานุญาตให้นายจิตรร่วมกระบวนเสด็จไปประเทศอังกฤษ ซึ่งนายจิตร ณ สงขลา ได้บันทึกไว้ดังนี้

...ในปีพุทธศักราช 2450 พระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงพระปิยมหาราช เสด็จพระราชดำเนินประพาสยุโรป ครั้งที่ 2 ข้าพเจ้าได้รับพระมหากรุณาธิคุณให้ตามเสด็จนอกสวิต (Suite) ในฐานะเป็นนักเรียนหลวงของกระทรวงยุติธรรม พร้อมกับนักเรียนอื่นอีกสองคน โดยเรือพระที่นั่งจักรีจากกรุงเทพฯ เปลี่ยนขึ้นเรือแซกชั่น ของบริษัทเยอรมันน๊อรทด๊อยซ์ลอยด์ จากสิงคโปร์ตรงไปเมืองเยนัว ประเทศอิตาลี แล้วโดยสารรถไฟไปยังเมืองซานเรโม ซึ่งเป็นที่ประทับเมื่อได้พักอยู่เจ็ดวันแล้ว ได้กราบถวายบังคมลาตามเสด็จพระเจ้าลูกยาเธอสี่พระองค์คือ สมเด็จพระราชบิดาเจ้าฟ้ากรมขุนสงขลานครินทร์ สมเด็จเจ้าฟ้ากรมขุนนครราชสีมา สมเด็จเจ้าฟ้ากรมขุนเพ็ชรบูรณ์อินทราชัย และพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าฯ เจ้าอยู่หัว เมื่อยังดำรงพระอิสริยยศเป็นสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอเจ้าฟ้ากรมขุนสุโขทัยธรรมราชา พร้อมด้วยพระยาวิสูตรโกษา อัครราชทูตไทยประจำประเทศอังกฤษ และเลขานุการ ไปยังกรุงลอนดอน เพื่อศึกษาวิชากฎหมายต่อไป

• พ.ศ. 2453 สำเร็จเป็นเนติบัณฑิตอังกฤษ (Barrister – at – law) โดยใช้เวลาศึกษาวิชากฎหมายที่ สำนักเกรย์อิน (Gray’s Inn) กรุงลอนดอน ประเทศอังกฤษเป็นเวลา 3 ปีครึ่ง และตลอดระยะเวลาที่ศึกษา ได้ศึกษาภาษาฝรั่งเศสเพิ่มเติม ควบคู่ไปกับวิชากฎหมายอีกด้วย

การทำงาน

• พ.ศ. 2454
  • นายจิตรสำเร็จการศึกษาจากอังกฤษแล้วได้เข้ารับราชการในกระทรวงยุติธรรม ซึ่งมีหม่อมเจ้าจรูญศักดิ์ กฤษดากร เป็นเสนาบดี ได้รับการแต่งตั้งเป็น ผู้พิพากษาศาลแพ่ง
  • 3 เดือนต่อมาได้รับการแต่งตั้งเป็น ผู้พิพากษาศาลพระราชอาญา ต่อมาได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น หลวงจินดาภิรมย์ และได้ย้ายมาดำรงตำแหน่ง ผู้พิพากษาศาลต่างประเทศ
• พ.ศ. 2455
  • ได้รับแต่งตั้งให้เป็น ว่าที่อธิบดีกองหมาย กองล้มละลายและหอทะเบียนหุ้นส่วนบริษัท และเป็นเจ้าพนักงานรักษาทรัพย์ในกระทรวงยุติธรรม
  • เป็นอาจารย์สอนกฎหมาย และเป็นกรรมการสอบไล่ที่โรงเรียนกฎหมาย กระทรวงยุติธรรม ถึง พ.ศ. 2465
• พ.ศ. 2456 ได้รับแต่งตั้งเป็น อธิบดีผู้พิพากษาศาลแพ่ง เมื่อวันที่ 10 ตุลาคม พ.ศ. 2456 และได้รับบรรดาศักดิ์เป็น พระจินดาภิรมย์ราชสภาบดี
• พ.ศ. 2457 ดำรงตำแหน่ง มหาอำมาตย์ตรี กรรมการและบรรณารักษ์เนติบัณฑิตยสภา
• พ.ศ. 2459 ได้รับเลื่อนบรรดาศักดิ์ขึ้นเป็น พระยาจินดาภิรมย์ราชสภาบดี
• พ.ศ. 2460 เป็นผู้พิพากษาศาลทรัพย์เชลย และเป็นเลขาธิการเนติบัณฑิตยสภา
• พ.ศ. 2461
  • ได้รับโปรดเกล้าฯ เป็นองคมนตรี ในรัชกาล พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว
  • เป็นกรรมการผู้ชี้ขาดราคาที่ดินเพื่อก่อสร้าง สนามบินดอนเมือง
• พ.ศ. 2462 ดำรงตำแหน่ง อาจารย์สอนกฎหมายที่ดินที่จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย และ กรรมการที่ปรึกษาของสภากาชาดไทย
• พ.ศ. 2464
  • ได้รับแต่งตั้งเป็น ตุลาการแห่งศาลยุติธรรมระหว่างประเทศ ของ สันติบาตชาติ ณ กรุงเฮก ประเทศเนเธอร์แลนด์
  • เป็นประธานผู้ชี้ขาดในการจัดซื้อที่ดินเพื่อสร้างสะพานพระราม 6 ข้ามแม่น้ำเจ้าพระยา
  • เป็นกรรมการสภากรรมการรถไฟ
• พ.ศ. 2465
  • เป็นกรรมการศาลฎีกา (พ.ศ. 2465 - 2468)
  • เป็นผู้แทนสภากาชาดสยาม ในการประชุม สภากาชาดนานาประเทศ ครั้งที่ 1 ในบูรพาทิศ (1st Conference of Oriental Red Cross Society)
• พ.ศ. 2466 เป็น กรรมการกรมร่างกฎหมาย
• พ.ศ. 2467
  • เป็น นายกกรรมการเนติบัณฑิตยสภา กรรมการสภานิติศึกษา กรรมการโรงเรียนมหาดเล็กหลวง
  • ดำรงตำแหน่ง อุปนายกกรรมการกรมร่างกฎหมาย และอุปนายกสภานิติศึกษา กรรมการจัดการโรงเรียนวชิราวุธวิทยาลัย
• พ.ศ. 2470 เป็น อธิบดีศาลฎีกา กรรมการองคมนตรี อุปนายกสภากรรมการองคมนตรี และประธานอนุกรรมการพิจารณาร่างข้อบังคับสภากรรมการองคมนตรี
• พ.ศ. 2471 ดำรงตำแหน่งเป็นนายกกรรมการกรมร่างกฎหมาย นายกสภานิติศึกษา สภานายกพิเศษแห่งเนติบัณฑิตยสภาโดยตำแหน่งเสนาบดี และรั้งตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงยุติธรรม ระหว่างเป็นอธิบดีศาลฎีกา และเสนาบดีกระทรวงยุติธรรม
• พ.ศ. 2474 พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้โปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนบรรดาศักดิ์ขึ้นเป็น "เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ" ดำรงศักดินา 10000
• พ.ศ. 2476 เป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลัง ภายหลังเปลี่ยนแปลงการปกครอง (พ.ศ. 2476 - 2477)
• พ.ศ. 2477
  • ได้รับแต่งตั้งให้เป็น สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรประเภท 2 และได้รับเลือกเป็น ประธานสภาผู้แทนราษฎร (พ.ศ. 2477 – 2479)
  • เป็นหัวหน้าคณะผู้แทนรัฐบาลไปเข้าเฝ้า พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ณ กรุงลอนดอน เพื่ออัญเชิญเสด็จกลับคืนมาครองราชย์
  • เป็นหัวหน้าคณะผู้แทนรัฐบาลไปเข้าเฝ้า พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล ณ เมืองโลซาน เพื่ออัญเชิญให้เสด็จขึ้นครองราชย์ เป็นรัชกาลที่ 8
  • ได้รับแต่งตั้งให้เป็น ศาสตราจารย์วิสามัญ แห่ง มหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง
• พ.ศ. 2480 เป็น รัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรม ครั้งแรก
• พ.ศ. 2481 เป็น รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ
• พ.ศ. 2487
  • เป็น รัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรม ครั้งที่ 2
  • เป็น รัฐมนตรีว่าการกระทรวงสาธารณสุข
• พ.ศ. 2489 เป็น รัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรม ครั้งที่ 3
• พ.ศ. 2490 เป็น สมาชิกวุฒิสภา และประธานวุฒิสภา (พ.ศ. 2490 – 2494)
• พ.ศ. 2491 เป็น สมาชิกสภาร่างรัฐธรรมนูญ และได้รับเลือกเป็น ประธานสภาร่างรัฐธรรมนูญ (พ.ศ. 2491 – 2492) ได้จัดทำ รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2492 ซึ่งต่อมาถูกล้มเลิกโดย จอมพล ป. พิบูลสงคราม ที่ทำรัฐประหารและนำฉบับ พ.ศ. 2475 กลับมาใช้เป็นรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2475 แก้ไขเพิ่มเติม พุทธศักราช 2495
• พ.ศ. 2492 เป็น ประธานรัฐสภาโดยตำแหน่ง และเป็นประธานตุลาการรัฐธรรมนูญ โดยตำแหน่ง (พ.ศ. 2492 – 2494)
• พ.ศ. 2493 ได้มีการจัดพระราชพิธีบรมราชาภิเษกพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช เมื่อวันที่ 5 เมษายน พ.ศ. 2493 ได้ร่วมกล่าวคำถวายพระพรชัยมงคลเป็นภาษามคธ และในพิธีเบื้องปลาย เสด็จออกมหาสมาคม เฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท และในฐานะประธานรัฐสภาได้กราบถวายพระพรชัยมงคลในนามประชาชนชาวไทย
• พ.ศ. 2495 ได้รับโปรดเกล้าฯ เป็น องคมนตรี (8 เมษายน 2495 - 25 กันยายน พ.ศ. 2519)
• พ.ศ. 2506 ได้รับโปรดเกล้าฯ ให้ดำรงตำแหน่ง ประธานองคมนตรี (27 พฤษภาคม 2506-8 มิถุนายน 2506 , 9 กรกฎาคม 2506-14 กรกฎาคม 2506)

หน้าที่พิเศษ

เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ (จิตร ณ สงขลา) และพระยามานวราชเสวี (ปลอด วิเชียร ณ สงขลา) น้องชาย เป็นผู้อุปถัมป์วัดสุทธิวรารามต่อจากนางอนันตสมบัติ (เชื้อ ณ สงขลา) ผู้เป็นมารดาและได้เป็นผู้รับเสด็จพระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตรในการเสด็จพระราชดำเนินถวายผ้าพระกฐิน ณ วัดสุทธิวราราม เมื่อวันที่ 12 ตุลาคม พ.ศ. 2511 โดยหลังจากพระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตรถวายผ้าพระกฐินเสร็จแล้ว ได้ตรัสกับเจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ (จิตร ณ สงขลา) ว่า

ขอฝากดูแลวัดนี้ด้วย มีโอกาสจะมาอีก

ผลงานทางวิชาการ

• คำอธิบายกฎหมายหุ้นส่วนบริษัท
• คำอธิบายกฎหมายลักษณะพิจารณาคำพยานหลักฐาน
• คำอธิบายพระธรรมนูญศาลยุติธรรม และวิธีพิจารณาความแพ่ง
• คำอธิบายกฎหมายล้มละลาย
• คำอธิบายประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์

ครอบครัว

เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศได้สมรสกับท่านผู้หญิงน้อม ธิดาของนายพลโท พระยาพหลโยธินรามินทรภักดี (นพ พหลโยธิน) กับคุณหญิงล้วน (จารุรัตน์) มีบุตร-ธิดารวม 11 คน ดังนี้

1. นางจักรปาณีศรีศีลวิสุทธิ์ (ถนิต ณ สงขลา) สมรสกับศาสตราจารย์ หลวงจักรปาณีศรีศีลวิสุทธิ์ (วิสุทธิ์ ไกรฤกษ์) บุตรเจ้าพระยามหิธร (ลออ ไกรฤกษ์)
2. นายขนบ ถึงแก่กรรมเมื่อวัยเยาว์
3. นางจำนงค์ (ณ สงขลา) สมรสกับ นายพิพรรธน์ ไกรฤกษ์ บุตรคนโตของพระยาประเสริฐศุภกิจ (เพิ่ม ไกรฤกษ์) กับคุณหญิงจำเริญ น้องสาวเจ้าพระยามหิธร (ลออ ไกรฤกษ์)
4. นางสมศรี (ณ สงขลา) สมรสกับ นายเผดิม อังสุวัฒนะ สมาชิกวุฒิสภา
5. นางภิรมย์ (ณ สงขลา) สมรสกับ นายโอบบุญ วณิกกุล เอกอัครราชทูตไทยประจำกรุงโตเกียว และกรุงปารีส บุตรพระยาเทพวิทุรพหุลศรุตบดี (บุญช่วย วณิกกุล) องคมนตรี เสนาบดีและรัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรม และประธานศาลฎีกา
6. พันเอกจินดา ณ สงขลา เลขาธิการคณะกรรมการข้าราชการพลเรือน (ก.พ.) สมรสกับนางสาวพิมสิริ สารสิน บุตรีนายพจน์ สารสิน อดีตนายกรัฐมนตรีไทย กับท่านผู้หญิงสิริ
7. นางสาวผกา ณ สงขลา
8. นายเจตนา ณ สงขลา สมรสกับ นางกรรติกา (หัพนานนท์)
9. ศาสตราจารย์ นายแพทย์ ญาใจ (ยาใจ) ณ สงขลา คณบดีคณะแพทยศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย สมรสกับนางสาวสุคนธา ลิมปิชาติ บุตรีหลวงชาติตระการโกศล (เจียม ลิมปิชาติ) อธิบดีกรมตำรวจ และสมรสกับนางอุไรวรรณ (พ่วงบุญมาก)
10. นางสายจิตร (ณ สงขลา) สมรสกับ ศาสตราจารย์กิตติคุณ เติมศักดิ์ กฤษณามระ อธิการบดีจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย บุตรคนโตของศาสตราจารย์อุปการคุณ พระยาไชยยศสมบัติ (เสริม กฤษณามระ) อดีตรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลัง และคุณหญิงศรีไชยยศสมบัติ
11. บุตรชาย ถึงแก่กรรมเมื่อคลอด

และภายหลังจากท่านผู้หญิงน้อม พหลโยธิน ถึงแก่อนิจกรรมเมื่อ พ.ศ. 2495 เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศได้สมรสกับท่านผู้หญิงประภา วัชราภัย ธิดาของ มหาอำมาตย์โท พระยาพิจารณาปฤชามาตย์ (สุหร่าย วัชราภัย) และ คุณหญิงจำเริญ วัชราภัย (ภัทรนาวิก)ไม่มีบุตร-ธิดาด้วยกัน ท่านผู้หญิงประภา วัชราภัย ถึงแก่อนิจกรรม เมื่อวันที่ 23 ธันวาคม พ.ศ. 2516

ลำดับยศ บรรดาศักดิ์ และ ตำแหน่งทางวิชาการ

• พ.ศ. 2454 หลวงจินดาภิรมย์
• พ.ศ. 2456 พระจินดาภิรมย์ราชสภาบดี
• พ.ศ. 2457 มหาอำมาตย์ตรี พระจินดาภิรมย์ราชสภาบดี
• พ.ศ. 2459 มหาอำมาตย์โท พระยาจินดาภิรมย์ราชสภาบดี
• 15 ธันวาคม พ.ศ. 2471 - มหาอำมาตย์เอก
• พ.ศ. 2474 มหาอำมาตย์เอก เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ ดำรงศักดินา 10,000 ไร่ มีสมญาจารึกในหิรัญบัฏว่า

เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ สมันตเนตรนิศุทธยุตติธรรมธร วิสดรนีติศาสตรราชประเพณี วิเชียรคีรีสัลลีวงศวัยวฑฒน์ บรมกษัตรสุนทรมหาสวามิภักดิ์ สุขุมลักษณ์สุจริตาร์ชวาศรัย ศรีรัตนตรัยสรณาภิรดี อภัยพีรยปรากรมพาหุ

• พ.ศ. 2482 ศาสตราจารย์วิสามัญแห่งมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์

ถึงแก่อสัญกรรม

เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศถึงแก่อสัญกรรมเมื่อวันที่ 25 กันยายน พ.ศ. 2519 สิริอายุได้ 90 ปี 11 เดือน 8 วัน หลังจากรับราชการทั้งด้านตุลาการ บริหาร นิติบัญญัติ และองคมนตรี รวมทั้งสิ้นถึง 72 ปี มีพิธีพระราชทานเพลิงศพเมื่อวันที่ 21 ธันวาคม พ.ศ. 2519 ณ เมรุหน้าพลับพลาอิศริยาภรณ์ วัดเทพศิรินทราวาส

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ (จิตร ณ สงขลา) ได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ทั้งไทยและต่างประเทศ ดังนี้

เครื่องราชอิสริยาภรณ์ไทย

• พ.ศ. 2474 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้า (ป.จ.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2493 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นสูงสุด มหาปรมาภรณ์ช้างเผือก (ม.ป.ช.)
• พ.ศ. 2497 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นสูงสุด มหาวชิรมงกุฎ (ม.ว.ม.)
• พ.ศ. 2478 – เหรียญพิทักษ์รัฐธรรมนูญ (พ.ร.ธ.)
• พ.ศ. 2455 – เหรียญดุษฎีมาลา เข็มศิลปวิทยา (ร.ด.ม.(ศ))
• พ.ศ. 2472 – เหรียญจักรพรรดิมาลา (ร.จ.พ.)
• พ.ศ. 2474 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 7 ชั้นที่ 2 (ป.ป.ร.2)
• พ.ศ. 2481 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 8 ชั้นที่ 1 (อ.ป.ร.1)
• พ.ศ. 2496 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 9 ชั้นที่ 1 (ภ.ป.ร.1)
• พ.ศ. 2454 – เหรียญบรมราชาภิเษก รัชกาลที่ 6 (ร.ร.ศ.6)
• พ.ศ. 2468 – เหรียญบรมราชาภิเษก รัชกาลที่ 7 (ร.ร.ศ.7)
• พ.ศ. 2493 – เหรียญบรมราชาภิเษก รัชกาลที่ 9 (ร.ร.ศ.9)
• พ.ศ. 2475 – เหรียญเฉลิมพระนคร 150 ปี (ร.ฉ.พ.)
• พ.ศ. 2497 – เหรียญกาชาดสมนาคุณ ชั้นที่ 1 (เหรียญทอง)

เครื่องราชอิสริยาภรณ์ต่างประเทศ

• เบลเยียม :
  • พ.ศ. 2470 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์เลออปอลที่ 2 ชั้นที่ 2

ลำดับสาแหรก

ลำดับสาแหรกของเจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ (จิตร ณ สงขลา)

16. (=28) พระยาวิเศษภักดี (เถี้ยนจ๋ง)               8. (=14) เจ้าพระยาวิเชียรคีรี (เม่น ณ สงขลา)                       4. พระยาสุนทรานุรักษ์ (เนตร์ ณ สงขลา)                             18. (=30) พระยารัตนโกษา (บุญเกิด)               9. (=15) ท่านผู้หญิงสุทธิ์                       2. พระอนันตสมบัติ (เอม ณ สงขลา)                                   20. พระยาวิเชียรคีรี (เถี้ยนเส้ง)               10. นายสิง                       21. ท่านผู้หญิงทองสุก               5. คุณหญิงสุนทรานุรักษ์ (พับ)                             1. เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ (จิตร ณ สงขลา)                                         12. พระอภัยบริบาล (อ้น)                       6. หลวงอุปการโกษากร (เวท วัชราภัย)                             26. เจ้าพระยาพลเทพ (หลง)               13. ท่านเสม                       27. ท่านผู้หญิงม่วง               3. ท่านเชื้อ (วัชราภัย) ณ สงขลา                                   28. (=16) พระยาวิเศษภักดี (เถี้ยนจ๋ง)               14. (=8) เจ้าพระยาวิเชียรคีรี (เม่น ณ สงขลา)                       7. ท่านปั้น (ณ สงขลา) วัชราภัย                             30. (=18) พระยารัตนโกษา (บุญเกิด)               15. (=9) ท่านผู้หญิงสุทธิ์

แหล่งข้อมูลอื่น

• ประวัติบุคคลสำคัญด้านกฎหมาย : มหาอำมาตย์โท พระยาจินดาภิรมย์ราชสภาบดี - พิพิธภัณฑ์ศาลไทยและหอจดหมายเหตุ เก็บถาวร 2009-06-18 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน
• เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ - ฐานข้อมูลการเมืองการปกครอง สถาบันพระปกเกล้า
• เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ (จิตร ณ สงขลา) - พิพิธภัณฑ์มีชีวิต สภากาชาดไทย
• เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ (จิตร ณ สงขลา) - ศูนย์ข้อมูลนักการเมือง
• อนุสรณ์งานพระราชทานเพลิงศพเจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ (จิตร ณ สงขลา)” กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์ชวนการพิมพ์, 2519.

ดูเพิ่ม

• วัดสุทธิวราราม

ก่อนหน้า		เจ้าพระยาศรีธรรมาธิเบศ (จิตร ณ สงขลา)		ถัดไป
พลโท พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอลงกฎ		ประธานองคมนตรี ในรัชกาลที่ 9 (27 พฤษภาคม พ.ศ. 2506 – 8 มิถุนายน พ.ศ. 2506 9 กรกฎาคม พ.ศ. 2506 – 14 กรกฎาคม พ.ศ. 2506)		หม่อมหลวงเดช สนิทวงศ์
พลเรือตรี พระยาศรยุทธเสนี (กระแส ประวาหะนาวิน)		ประธานสภาผู้แทนราษฎร และประธานรัฐสภา (22 กันยายน พ.ศ. 2477 – 31 กรกฎาคม พ.ศ. 2479)		พระยามานวราชเสวี (ปลอด วิเชียร ณ สงขลา)
พลเรือตรี พระยาศรยุทธเสนี (กระแส ประวาหะนาวิน)		ประธานวุฒิสภา (26 พฤศจิกายน พ.ศ. 2490 – 29 พฤศจิกายน พ.ศ. 2494)		"ไม่มีวุฒิสภา" สมัยต่อไป พันเอก นายวรการบัญชา (บุญเกิด สุตันตานนท์)
มหาอำมาตย์โท พระยากฤติกานุกรณ์กิจ (ดั่น บุนนาค) (ต่อมาเป็น มหาอำมาตย์เอก เจ้าพระยาพิชัยญาติ)		อธิบดีศาลฏีกา (6 พฤษภาคม พ.ศ. 2469 – 15 ธันวาคม พ.ศ. 2471)		พระยาเทพวิทุรพหุลศรุตบดี (บุญช่วย วณิกกุล)
เจ้าพระยาอภัยราชามหายุติธรรมธร (หม่อมราชวงศ์ลบ สุทัศน์)		เสนาบดีกระทรวงยุติธรรม (พ.ศ. 2471 – พ.ศ. 2474)		พระยาเทพวิทุรพหุลศรุตาบดี (บุญช่วย วณิกกุล)
เจ้าพระยามหิธร (ลออ ไกรฤกษ์)		รัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรม (ครั้งที่ 1) (21 ธันวาคม พ.ศ. 2480 – 16 ธันวาคม พ.ศ. 2481)		พลเรือตรี หลวงธำรงนาวาสวัสดิ์ (ถวัลย์ ธำรงนาวาสวัสดิ์)
พลเรือตรี หลวงธำรงนาวาสวัสดิ์ (ถวัลย์ ธำรงนาวาสวัสดิ์)		รัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรม (ครั้งที่ 2) (1 สิงหาคม พ.ศ. 2487 – 31 สิงหาคม พ.ศ. 2488)		ศาสตราจารย์ ดิเรก ชัยนาม
พระยานลราชวสุวัจน์ (ทองดี นลราชสุวัจน์)		รัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรม (ครั้งที่ 3) (31 มกราคม พ.ศ. 2489 – 24 มีนาคม พ.ศ. 2489)		หลวงชำนาญนิติเกษตร (อุทัย แสงมณี)
พระยามโนปกรณนิติธาดา (ก้อน หุตะสิงห์)		รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการคลัง (24 มิถุนายน พ.ศ. 2476 – 22 กันยายน พ.ศ. 2477)		พระยามานวราชเสวี (ปลอด วิเชียร ณ สงขลา)
หลวงประดิษฐ์มนูธรรม (ปรีดี พนมยงค์)		รัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศ (20 ธันวาคม พ.ศ. 2481 – 14 กรกฎาคม พ.ศ. 2482)		จอมพลแปลก พิบูลสงคราม
พลเอก หลวงเชวงศักดิ์สงคราม (ช่วง ขวัญเชิด)		รัฐมนตรีว่าการกระทรวงสาธารณสุข (2 สิงหาคม พ.ศ. 2487 – 2 พฤษภาคม พ.ศ. 2488)		นาวาเอก หลวงศุภชลาศัย ร.น. (บุง ศุภชลาศัย)