ภาษาไทยถิ่นเหนือ

คำเมือง (อักษรธรรมล้านนา: ᨣᩴᩤᨾᩮᩬᩥᨦ; คำเมืองอักษรไทย: กำเมือง) ราชการไทยเรียก ภาษาถิ่นพายัพ เป็นภาษาถิ่นของชาวไทยวนทางภาคเหนือตอนบนของประเทศไทย ซึ่งเป็นอาณาจักรล้านนาเดิม ได้แก่ เชียงใหม่, เชียงราย, อุตรดิตถ์, แพร่, น่าน, แม่ฮ่องสอน, ลำพูน, ลำปาง, พะเยา และยังมีการพูดและการผสมภาษากันในบางพื้นที่ของจังหวัดตาก, สุโขทัย และเพชรบูรณ์ ปัจจุบันกลุ่มคนไทยวนได้กระจัดกระจายและมีถิ่นที่อยู่ในจังหวัดสระบุรี, จังหวัดนครปฐม, จังหวัดราชบุรี และอำเภอของจังหวัดอื่นที่ใกล้เคียงกับราชบุรีอีกด้วย

ภาษาไทยถิ่นเหนือ
ᨣᩴᩤᨾᩮᩬᩥᨦ กำเมือง
อักษรธรรมล้านนา ระบบถอดเสียงดั้งเดิม (บน) อักษรไทย ปัจจุบันนิยมถอดเสียง ไม่เป็นมาตรฐาน (ล่าง)
ออกเสียง	[käm˧.mɯa̯ŋ˧],  ( ฟังเสียง)
ประเทศที่มีการพูด	ประเทศไทย (เชียงใหม่, ลำพูน, ลำปาง, อุตรดิตถ์, แพร่, น่าน, พะเยา, เชียงราย, แม่ฮ่องสอน และ ชุมชนที่เคยมีการอพยพทั่วประเทศไทย) ประเทศพม่า (ท่าขี้เหล็ก, เมียวดี) ประเทศลาว (ห้วยทราย, เมืองต้นผึ้ง)
ภูมิภาค	ภาคเหนือของประเทศไทย
ชาติพันธุ์	ไทยวน ไทยเชื้อสายจีน ชาวไทยในประเทศพม่า
จำนวนผู้พูด	6 ล้านคน  (2015)
ตระกูลภาษา	ขร้า-ไท ไท ตะวันตกเฉียงใต้ (ไทย) เชียงแสน ภาษาไทยถิ่นเหนือ
ระบบการเขียน	อักษรธรรมล้านนา อักษรไทย
สถานภาพทางการ
ภาษาชนกลุ่มน้อยที่รับรองใน	ไทย
รหัสภาษา
ISO 639-3	nod

คำเมืองยังสามารถแบ่งออกเป็นสำเนียงล้านนาตะวันตก (ในจังหวัดเชียงใหม่, ลำพูน และแม่ฮ่องสอน) และสำเนียงล้านนาตะวันออก (ในจังหวัดเชียงราย, พะเยา, ลำปาง, อุตรดิตถ์, แพร่ และน่าน) ซึ่งจะมีความแตกต่างกันบ้าง คือ สำเนียงล้านนาตะวันออกส่วนใหญ่จะไม่พบสระเอือะ เอือ แต่จะใช้สระเอียะ เอียแทน (มีเสียงเอือะและเอือเพียงแต่คนต่างถิ่นฟังไม่ออกเอง เนื่องจากเสียงที่ออกมาจะเป็นเสียงนาสิกใกล้เคียงกับเอียะ เอีย) ส่วนคนในจังหวัดลำพูนมักจะพูดสำเนียงเมืองยอง เพราะชาวลำพูนจำนวนมากสืบเชื้อสายมาจากชาวยองในรัฐชาน จึงมีสำเนียงที่เป็นเอกลักษณ์

คำเมืองมีไวยากรณ์คล้ายกับภาษาไทยกลางแต่ใช้คำศัพท์ไม่เหมือนกันและไวยากรณ์ที่แตกต่างกันอยู่บ้าง แต่เดิมใช้คู่กับอักษรธรรมล้านนาซึ่งเป็นตัวอักษรของอาณาจักรล้านนาที่ใช้อักษรมอญเป็นต้นแบบ

ระบบการเขียนใช้อักษรไทยในการสื่อสารคำเมืองเป็นหลัก เนื่องจากนับตั้งแต่อดีตการศึกษาไทยในสถานศึกษาไม่เคยส่งเสริมการเรียนรู้ภาษาท้องถิ่น รวมถึงอักษรธรรมล้านนาก็ไม่มีการสอนอย่างเป็นทางการ ส่งผลให้ผู้คนในยุคปัจจุบันแทบไม่เข้าใจอักษรธรรมล้านนา จึงอาศัยการสะกดด้วยอักษรไทยในการสื่อสารผ่านทางข้อความ

รัฐไทยในช่วงรัชกาลที่ 7–9 ได้สั่งห้ามใช้อักษรธรรมล้านนาและคำเมืองในที่สาธารณะ และให้เผาตำราเรียนในภาษาล้านนา เพื่อทำลายรากเหง้าท้องถิ่นหลังผนวกล้านนาเข้ากับตน แต่คำเมืองยังคงได้รับการใช้งานในชีวิตประจำวันสืบ ๆ มา ปัจจุบันกลับมีความพยายามจากรัฐไทยเองที่จะอนุรักษ์คำเมือง เช่น ใน พ.ศ. 2559 ราชบัณฑิตยสภาเริ่มโครงการจัดทำพจนานุกรมและรณรงค์การใช้คำเมือง เพราะเกรงภาษาถิ่นจะเลือนหาย

ป้ายวัดกลางเวียงที่มีการใช้อักษรธรรมล้านนา

ชื่อ

ภาษาถิ่นพายัพมีชื่อเรียกหลายชื่อ โดยภาษาจากตระกูลภาษาไทต่าง ๆ มีชื่อเรียกซึ่งคล้ายคลึงหรือไม่เหมือนกัน

• ในภาษาถิ่นพายัพเอง มักเรียกว่า "กำเมือง" (อักษรธรรมล้านนา: ᨣᩤᩴᨾᩮᩬᩥᨦ, รูปปริวรรต: คำเมือง) อันแปลว่า "ภาษาของเมือง" หรืออีกชื่อหนึ่งว่า "ภาษาล้านนา" ส่วนชาวยวนในจังหวัดราชบุรี เรียกภาษาของตนว่า "ภาษาไทยวน”
• ภาษาไทยมาตรฐาน เรียกว่า "ภาษาถิ่นพายัพ", "ภาษาไทยถิ่นเหนือ" หรือเรียกสั้น ๆ ว่า "ภาษาเหนือ" หรือ "ภาษายวน" ในอดีตเรียก "ลาวเฉียง" หรือ "คำเฉียง"
• ภาษาลาว เรียกว่า "ภาษายวน" (ลาว: ພາສາຍວນ, รูปปริวรรต: พาสายวน) หรือ "ภาษาโยน" (ลาว: ພາສາໂຍນ, รูปปริวรรต: พาสาโยน)
• ภาษาไทลื้อ เรียกว่า "ก้ำโย่น" (ไทลื้อ: ᦅᧄᦍᦷᧃ, รูปปริวรรต: คำโยน)
• ภาษาไทใหญ่ เรียกว่า "กว๊ามโย้น" (ไทใหญ่: ၵႂၢမ်းယူၼ်း, รูปปริวรรต: กวามโยน)

นอกจากภาษากลุ่มไทดังกล่าวแล้ว ภาษาอังกฤษ เรียกภาษาถิ่นพายัพว่า "Northern Thai" หรือ “Kam Mueang”

พื้นที่การใช้ภาษา

สุวิไล เปรมศรีรัตน์ และคณะ ได้ให้ข้อมูลเกี่ยวกับงานวิจัยผู้ใช้ภาษาไทยถิ่นเหนือไว้ว่า ภาคเหนือตอนบนประกอบด้วย 8 จังหวัด ได้แก่ เชียงใหม่, เชียงราย, แม่ฮ่องสอน, ลำพูน, ลำปาง, พะเยา, แพร่ และน่าน ประชากรส่วนใหญ่ใช้ภาษาเหนือเป็นภาษากลาง และภาคเหนือตอนล่างประชากรส่วนใหญ่พูดภาษาไทยกลาง แต่มีเขตที่พูดภาษาไทยถิ่นเหนือด้วยหลายตำบล เช่น ตาก, สุโขทัย, กำแพงเพชร, อุตรดิตถ์, พิจิตร และพิษณุโลก

สมทรง บุรุษพัฒน์ ได้ระบุว่าภาษาไทยถิ่นเหนือเป็นภาษาที่พูดกันทางตอนเหนือของไทย ได้แก่ เชียงใหม่, เชียงราย, แม่ฮ่องสอน, ลำพูน, ลำปาง, พะเยา, แพร่, น่าน, ตาก, สุโขทัย, อุตรดิตถ์ และบางอำเภอของจังหวัดสระบุรี

กาญจนา เงารังษีและคณะ ได้สรุปผลการศึกษาภาษาถิ่นเหนือที่ใช้บริเวณภาคเหนือตอนล่าง โดยระบุว่า ภาษาเหนือเป็นภาษาถิ่นที่ใช้ในพื้นที่ 9 จังหวัด คือ กำแพงเพชร, ตาก, นครสวรรค์, พิจิตร, พิษณุโลก, เพชรบูรณ์, สุโขทัย, อุตรดิตถ์ และอุทัยธานี

ระบบเสียง

ระบบเสียงพยัญชนะ

พยัญชนะต้น

		ริมฝีปาก	ปุ่มเหงือก	เพดานแข็ง	เพดานอ่อน	เส้นเสียง
นาสิก		[m] ᨾ ᩉ᩠ᨾ	[n] ᨶ ᨱ ᩉ᩠ᨶ	[ɲ] ᨿ ᨬ ᩉ᩠ᨿ	[ŋ] ᨦ ᩉ᩠ᨦ
ระเบิด	tenuis	[p] ᨸ ᨻ	[t] ᨲ ᨴ ᨭ	[t͡ɕ] ᨧ ᨩ	[k] ᨠ ᨣ	[ʔ] ᩋ
	ธนิต	[pʰ] ᨹ ᨽ ᨷᩕ ᨸᩕ	[tʰ] ᨳ ᨮ ᨵ ᨰ ᨲᩕ ᨴᩕ	([t͡ɕʰ]) ᨨ ᨫ	([kʰ]) ᨡ ᨠᩕ ᨥ ᨣᩕ
	ก้อง	[b] ᨷ	[d] ᨯ
เสียดแทรก		[f] ᨺ ᨼ	[s] ᩈ ᩇ ᩆ ᨨ ᨪ ᨫ		[x] ᨡ ᨢ ᨤ ᨥ ᨠᩕ ᨣᩕ ᨡᩕ	[h] ᩉ ᩁ ᩌ ᩉᩕ
เปิด			[l] ᩃ ᩁ ᩉᩖ ᩉ᩠ᩃ ᩊ	[j] ᩀ	[w] ᩅ ᩉ᩠ᩅ

พยัญชนะต้นควบกล้ำ

ไม่ปรากฏคำควบกล้ำเสียง ร ล มีคำควบกล้ำเฉพาะเสียง ว เท่านั้น อนึ่งเสียงรัวลิ้น "ร" และเสียงไม่รัวลิ้น "ล" ถือว่าไม่ต่างกัน ซึ่งบางครั้งเสียง "ล" จะกลายเป็นเสียง "ร" ก็ไม่ถือว่าต่างกันแต่อย่างใด

คำควบกล้ำในภาษาไทยถิ่นเหนือนั้น มี 11 เสียงได้แก่

• /kw/ กว (ᨠ᩠ᩅ, ᨣ᩠ᩅ)
• /xw/ ขว, คว (ᨡ᩠ᩅ, ᨢ᩠ᩅ, ᨤ᩠ᩅ)
• /t͡ɕw/ จว (ᨧ᩠ᩅ)
• /ŋw/ งว (ᨦ᩠ᩅ)
• /sw/ ซว (ᨪ᩠ᩅ)
• /ɲw/ ญว (ᨿ᩠ᩅ)
• /tw/ ตว (ᨲ᩠ᩅ)
• /pʰw/ พว (ᨽ᩠ᩅ)
• /jw/ ยว (ᩀ᩠ᩅ)
• /lw/ ลว (ᩉ᩠ᩅ)
• /ʔw/ อว (ᩋ᩠ᩅ)

พยัญชนะสะกด

	ริมฝีปาก	ปุ่มเหงือก	เพดานแข็ง	เพดานอ่อน	เส้นเสียง
นาสิก	[m] ᨾ	[n] ᨶ ᨱ		[ŋ] ᨦ
ระเบิด	[p] ᨷ ᨸ ᨻ ᨼ ᨽ	[t] ᨭ ᨮ ᨯ ᨰ ᨲ ᨳ ᨴ ᨵ		[k] ᨠ ᨡ ᨣ ᨥ	[ʔ]
เปิด	[w] ᩅ		[j] ᨿ

ระบบเสียงสระ

สระเดี่ยว

อะ อา อิ อี อึ อือ อุ อู เอะ เอ แอะ แอ โอะ โอ เอาะ ออ เออะ เออ

ᩋᩡ ᩋᩣ ᩋᩥ ᩋᩦ ᩋᩧ ᩋᩨ ᩋᩩ ᩋᩪ ᩋᩮᩡ (เมื่อมีตัวสะกด: ᩋᩮᩢ) ᩋᩮ ᩋᩯᩡ (เมื่อมีตัวสะกด: ᩋᩯᩢ) ᩋᩯ ᩋᩰᩡ (เมื่อตัวสะกด: ᩋᩫ) ᩋᩰ (เมื่อมีตัวสะกด: ᩋᩰᩫ) ᩋᩰᩬᩡ (เมื่อมีตัวสะกด: ᩋᩬᩢ) ᩋᩬᩴ (เมื่อมีตัวสะกด: ᩋᩬ) ᩋᩮᩬᩥᩡ (เมื่อมีตัวสะกด: ᩋᩮᩥᩢ/ᩋᩮᩥ) ᩋᩮᩬᩥ (เมื่อมีตัวสะกด: ᩋᩮᩥ)

สระประสม

อัวะ อัว เอียะ เอีย เอือะ เอือ อำ ไอ ใอ เอา

ᩋ᩠ᩅᩫᩡ (เมื่อมีตัวสะกด: ᩋ᩠ᩅᩢ) ᩋ᩠ᩅᩫ (เมื่อมีตัวสะกด: ᩋ᩠ᩅ) ᩋᩮ᩠ᨿᩡ (เมื่อมีตัวสะกด: ᩋ᩠ᨿᩢ) ᩋᩮ᩠ᨿ (เมื่อมีตัวสะกด: ᩋ᩠ᨿ) ᩋᩮᩬᩥᩋᩡ/ᩋᩮᩬᩨᩋᩡ ᩋᩮᩬᩥᩋ/ᩋᩮᩬᩨᩋ (เมื่อมีตัวสะกด: ᩋᩮᩬᩥ/ᩋᩮᩬᩨ) ᩋᩣᩴ ᩋᩱ ᩋᩲ ᩋᩮᩢᩣ

เสียงสระเอือะ, เอือ จะไม่พบในบางท้องถิ่น คือในถิ่นล้านนาตะวันออก ได้แก่ จังหวัดแพร่, อุตรดิตถ์, น่าน, พะเยา และลำปาง โดยจะออกเสียงเป็นสระเอียะ, เอีย เช่น คำเมือง เป็น กำเมียง (มีเสียงเอือะ และเอือเพียงแต่คนต่างถิ่นฟังไม่ออกเอง เนื่องจากเสียงที่ออกมาจะเป็นเสียงนาสิกใกล้เคียงกับเอียะ เอีย)

นอกจากนี้ยังมีสำเนียงแบบเมืองยองซึ่งพูดกันมากในจังหวัดลำพูน โดยจะไม่มีสระประสม สระอัว กลายเป็น โอ สระเอีย กลายเป็น เอ และสระเอือ กลายเป็น เออ เช่น เมือง เป็น เมิง, เกลือ เป็น เก๋อ, สวย เป็น โสย, หมี่เกี๊ยว เป็น หมี่เก๊ว เป็นต้น

ระบบเสียงวรรณยุกต์

ในตำราสอนภาษาล้านนาฉบับมิชชันนารีฉบับ พ.ศ. 2447 ภาษาล้านนาสามารถผันเสียงวรรณยุกต์ได้ถึง 8 เสียง

วรรณยุกต์ (วัณณยุกต์ (ᩅᩢᨱ᩠ᨱᨿᩩᨠ᩠ᨲ᩺)) ทั้งหกของคำเมืองในพยางค์ '/law/' คือ เหลา เหล่า เหล้า เลา เล่า เล้า ตามลำดับ:

เสียงวรรณยุกต์ในพยางค์เป็น

เสียงวรรณยุกต์สำเนียงเชียงใหม่มี 6 เสียง คือ เสียงจัตวา, เสียงเอก, เสียงตรีปลายโท, เสียงสามัญ, เสียงโท, และเสียงตรี

เสียงวรรณยุกต์	ตัวอย่าง
	อักษรไทย	อักษรธรรม	การถอดรหัสเสียง	การออกเสียง	ความหมายในภาษาไทย
เสียงจัตวา	เหลา	ᩉᩮᩖᩢᩣ	/lǎw/	[law˨˦]	เหลา, ทำให้คม
เสียงเอก	เหล่า	ᩉᩮᩖᩢ᩵ᩣ	/làw/	[law˨˩]	เหล่า, ป่า
เสียงตรีปลายโท	เหล้า	ᩉᩮᩖᩢ᩶ᩣ	/la᷇w/	[law˦˦ʔ]	เหล้า, เครื่องดื่มมึนเมา
เสียงสามัญ (อาจสูงขึ้นเล็กน้อยตอนท้างพยางค์)	เลา	ᩃᩮᩢᩣ	/lāw/	[law˧˧]	งาม
เสียงโท	เล่า	ᩃᩮᩢ᩵ᩣ	/lâw/	[law˦˨]	เล่า, บอกเรื่อง
เสียงตรี	เล้า	ᩃᩮᩢᩢ᩶ᩣ	/láw/	[law˦˥]	เล้า, ที่กักไก่

เสียงวรรณยุกต์ในพยางค์ตาย

เสียงวรรณยุกต์	ตัวอย่าง
	อักษรไทย	อักษรธรรม	การถอดรหัสเสียง	การออกเสียง	ความหมายในภาษาไทย
เสียงจัตวา	หลัก	ᩉᩖᩢᨠ, ᩉᩖᩢ	/lǎk/	[lak˨˦]	เสาหลัก, หลักแหลม
เสียงตรี	ลัก	ᩃᩢ᩠ᨠ, ᩃᩢ	/lák/	[lak˦˥]	ลักขโมย, แอบ
เสียงเอก	หลาก	ᩉᩖᩣ᩠ᨠ, ᩉᩖᩢᩣ	/làːk/	[laːk˨˩]	หลากหลาย
เสียงโท	ลาก	ᩃᩣ᩠ᨠ, ᩃᩢᩣ	/lâːk/	[laːk˦˨]	ลาก, ดึง

เสียงวรรณยุกต์บางที่มีถึง 9 เสียง ได้แก่

• เสียงสามัญ
• เสียงเอกต่ำ หรือเสียงเอกขุ่น
• เสียงเอกสูง หรือเสียงเอกใส
• เสียงโทต่ำ หรือเสียงโทขุ่น
• เสียงโทพิเศษ
• เสียงโทสูง หรือเสียงโทใส
• เสียงตรีต่ำ หรือเสียงตรีขุ่น
• เสียงตรีสูง หรือเสียงตรีใส
• เสียงจัตวา

การพูดคำเมืองในสมัยปัจจุบัน

ป้ายจราจรบริเวณ อนุสาวรีย์สามกษัตริย์ มีการใช้คำเมืองอักษรไทย

การพูดคำเมืองที่เป็นประโยคแบบดังเดิมนั้นหายากแล้วเนื่องจากมีการรับอิทธิพลภาษาไทยภาคกลาง ทั้งในสำเนียงและคำศัพท์ ส่วนนี้จะเป็นส่วนรวบรวม ประโยค กำเมือง ดั้งเดิม

• กิ๋นข้าวแล้วก๋า = กินข้าวแล้วใช่ไหม
• ยะอะหยั๋งกิ๋นก๋า = ทำอะไรกินหรอ
• ไปตังใดมา = ไปแถว(ที่)ไหนมา

การพูดคำเมืองผสมกับภาษาไทยนั้น คำเมืองจะเรียกว่า ปะแล้ด (ไทยปะแล้ดเมือง) ซึ่งโดยมากแล้วมักจะพบใน คนที่พูดคำเมืองมานาน แล้วพยายามจะพูดไทย หรือ คนพูดภาษาไทยพยายามจะพูดคำเมือง เผลอพูดคำทั้ง 2 ภาษามาประสมกัน อนึ่งการพูดคำเมืองมีการแยกระดับของความสุภาพอยู่หลายระดับ ผู้พูดต้องเข้าใจในบริบทการพูดว่าในสถานการณ์นั้น ๆ ต้องพูดระดับภาษาอย่างไรให้เหมาะสมและมีความสุภาพ เพราะมีระบบการนับถือผู้ใหญ่ คนสูงวัยกว่า เช่น

• ลำ (อร่อย)
• ลำแต๊ ๆ (สุภาพที่สุด)
• ลำขนาด (สุภาพรองลงมา)
• ลำแมะฮาก (เริ่มไม่สุภาพ ใช้ในหมู่คนที่สนิทกัน)
• ลำใบ้ลำง่าว (เริ่มไม่สุภาพ ใช้ในหมู่คนที่สนิทกัน)
• ลำง่าวลำเซอะ (เริ่มไม่สุภาพ ใช้ในหมู่คนที่สนิทกันมาก ๆ) เป็นต้น

ภาษาไทยถิ่นเหนือนอกเขตภาคเหนือ

ช่วงต้นกรุงรัตนโกสินทร์ปี พ.ศ. 2347 ได้มีการเทครัวชาวยวนลงมาในเขตภาคกลาง อาทิ จังหวัดสระบุรี (โดยเฉพาะอำเภอเสาไห้), จังหวัดราชบุรี (มีมากที่อำเภอเมือง, อำเภอบ้านโป่ง และอำเภอจอมบึง), จังหวัดนครปฐม (โดยเฉพาะอำเภอกำแพงแสน), จังหวัดกาญจนบุรี (โดยเฉพาะอำเภอไทรโยค), จังหวัดลพบุรี (ที่อำเภอชัยบาดาล) และจังหวัดนครราชสีมา (เฉพาะอำเภอสีคิ้ว) โดยเฉพาะในจังหวัดราชบุรีมีชาวยวนราว 70,000-80,000 คน และมีชาวยวนแทบทุกอำเภอ ยกเว้นเพียงแต่อำเภอดำเนินสะดวกกับวัดเพลงเท่านั้น

ซึ่งภาษาไทยวนทุกจังหวัดมีหน่วยเสียง พยัญชนะและหน่วยเสียงสระเหมือนกัน รายละเอียดในวรรณยุกต์แทบไม่แตกต่างกัน ยกเว้นภาษายวนลพบุรีที่มีหน่วยเสียงแตกต่างจากอีก 4 จังหวัดเพียงหน่วยเสียงเดียว ทั้งนี้อาจเป็นเพราะชาวยวนลพบุรีได้อาศัยปะปนอยู่กับหมู่บ้านชาวลาว อาจทำให้หน่วยเสียงเปลี่ยนแปลงก็เป็นได้

ภาษาไทยถิ่นเหนือนอกเขตประเทศไทย

นอกจากนี้พื้นที่การใช้ภาษาไทยถิ่นเหนือนอกเขตประเทศไทยนั้น ก็ยังมีการใช้ในหมู่บ้านของชาวยวนที่เข้ามาตั้งรกราก ได้แก่ เมียวดี ประเทศพม่า เนื่องจากในช่วงรัชกาลที่ 4-5 สมัยเชียงใหม่ยังมีเจ้าเมืองปกครอง ได้มีการเปิดทำการค้าขายเมืองเส้นทางทะเลกับอาณานิคมอังกฤษ เมืองท่าเรือใกล้เคียงที่สุดคือเมืองมะละแหม่ง เนื่องจากเมืองเมียวดีเป็นทางผ่าน ทำให้ระหว่างเส้นทางได้มีชาวยวนตั้งรกรากในที่แห่งนี้และ เมืองที่มีชาวยวนตั้งรกราก ได้แก่ ท่าขี้เหล็ก ประเทศพม่า, ห้วยหราย และ เมืองต้นผึ้ง ประเทศลาว เนื่องจากเมืองทั้งสามนั้น ในอดีตเป็นที่ตั้งทางภูมิศาสตร์ติดอยู่กับแหล่งที่อยู่ของชาวยวนกระจุกกัน เช่น อำเภอแม่สาย ,เชียงแสน ,เชียงของ และ เวียงแก่น จึงไม่แปลกใจนักที่ผู้คนบริเวณนั้น จะข้ามฟากแม่น้ำโขง, แม่น้ำสาย และ แม่น้ำรวก ไปมาหาสู่กันและตั้งรกรากอีกด้วย

คำศัพท์

คำเมืองในจังหวัดอื่น

คำเมืองในจังหวัดอื่น เช่น จังหวัดลำปาง, แพร่, น่าน, เชียงราย, พะเยา และอุตรดิตถ์ (ในบางอำเภอ) ก็มีการใช้คำบางคำที่แตกต่างกันออกไป แต่โดยรวมแล้วจะสื่อสารกันเข้าใจในกลุ่มคนเหนือ เช่น

ภาษาไทยกลางมาตรฐาน	ภาษาไทยถิ่นเหนือ
	สำเนียงเชียงใหม่		สำเนียงจังหวัดอื่น
	คำศัพท์	หมายเหตุ	คำศัพท์	หมายเหตุ
พ่อ แม่	ป้อ แม่ (ᨻᩬᩴ᩵ ᨾᩯ᩵)
พี่ชาย	อ้าย (ᩋ᩶ᩣ᩠ᨿ)	เปรียบไทใหญ่ อ้าย "พี่ชายคนแรก"	ปี้ (ᨻᩦ᩵)
พี่สาว	ปี้ (ᨻᩦ᩵)		ปี้, เอ้ย, เย้ย, เย้, ใย้ (ᨻᩦ᩵, ᩋᩮᩥ᩠᩶ᨿ, ᨿᩮᩥ᩠᩶ᨿ, ᨿᩮ᩶, ᨿᩲ᩶)	เปรียบไทใหญ่ เหย้ "พี่สาวคนแรก"
อา, น้า	อา, น้า (ᩋᩣ, ᨶ᩶ᩣ)		อาว (ᩋᩣ᩠ᩅ) (ผู้ชาย), อา (ᩋᩣ) (ผู้หญิง)	เปรียบลาว อาว (ອາວ) "อาผู้ชาย"
ฝรั่ง (ผลไม้)	บะก้วยก๋า (ᨷᩡᨠ᩠ᩅ᩶ᨿᨠᩣ/ᨷᩡᨠᩖ᩠ᩅ᩶ᨿᨠᩣ)	จาก หมากกล้วยกา (ᩉ᩠ᨾᩣ᩠ᨠᨠᩖ᩠ᩅ᩶ᨿᨠᩣ/ᩉ᩠ᨾᩢᩣᨠᩖ᩠ᩅ᩶ᨿᨠᩣ)	บะแก๋ว (ᨷᩡᨠᩯ᩠ᩅ), บะมัน (ᨷᩡᨾᩢ᩠ᨶ), มะเปา (ᨾᩡᨻᩮᩢᩣ) (อุตรดิตถ์บางอำเภอ)	จาก หมากแกว (ᩉ᩠ᨾᩣ᩠ᨠᨠᩯ᩠ᩅ/ᩉ᩠ᨾᩢᩣᨠᩯ᩠ᩅ), หมากมัน (ᩉ᩠ᨾᩣ᩠ᨠᨾᩢ᩠ᨶ/ᩉ᩠ᨾᩢᩣᨾᩢ᩠ᨶ)
ผักชี	หอมป้อม (ᩉᩬᨾᨸᩬ᩶ᨾ)		หอมน้อย/หอมหน้อย (ᩉᩬᨾᨶᩬ᩶ᨿ/ᩉᩬᨾᩉ᩠ᨶᩬ᩶ᨿ)
มะละกอ	บะก้วยเต้ด (ᨷᩡᨠᩖ᩠ᩅ᩶ᨿᨴᩮ᩠ᩆ)	จาก หมากกล้วยเทศ (ᩉ᩠ᨾᩣ᩠ᨠᨠᩖ᩠ᩅ᩶ᨿᨴᩮ᩠ᩆ/ᩉ᩠ᨾᩢᩣᨠᩖ᩠ᩅ᩶ᨿᨴᩮ᩠ᩆ)	บะเต้ด (ᨷᩡᨴᩮ᩠ᩆ)	จาก หมากเทศ (ᩉ᩠ᨾᩣ᩠ᨠᨴᩮ᩠ᩆ/ᩉ᩠ᨾᩢᩣᨴᩮ᩠ᩆ)
ช้าง	จ๊าง (ᨩ᩶ᩣ᩠ᨦ)		จ้าง
น้ำ	น้ำ (ᨶᩣᩴ᩶)		น่าม
เที่ยว	แอ่ว (ᩋᩯ᩠᩵ᩅ)

นอกจากนี้ สำเนียงในของคำเมืองในกลุ่มนี้จะออกสั้นและห้วนกว่า โดยที่เห็นได้ชัดคือเสียงตรีในเชียงใหม่ ลำพูน จะเป็นเสียงโทในจังหวัดอื่น เช่น บ่ะฮู้ แปลว่า ไม่รู้ เป็นสำเนียงเชียงใหม่ แต่จะออกเสียงว่า บ่ะฮู่ ในสำเสียงอื่น, กิ๋นน้ำ ที่แปลว่า ดื่มน้ำ จะออกเสียงเป็น กิ๋นน่ำ, สามร้อย/สามฮ้อย ออกเสียงเป็น สามร่อย/สามฮ่อย เป็นต้น

ความแตกต่างจากภาษาไทยกลาง

ความแตกต่างทางด้านระบบเสียง

โดยมากแล้วภาษาไทยกลางและคำเมืองมักมีเสียงที่เหมือนกันยกเว้นบางครั้ง ที่ไม่เหมือนแต่คล้ายกันได้แก่ เสียงธนิต (aspirate) ของอักษรต่ำมักตรงกับเสียงสิถิล (unaspirate) เช่น จาก "ท" เป็น "ต" (ᨴ) (เช่น "ทาง" เป็น "ตาง" (ᨴᩤ᩠ᨦ)), "ช" เป็น "จ" (ᨩ) (เช่น "ช้อน" เป็น "จ๊อน" (ᨩᩬ᩶ᩁ)), "พ" เป็น "ป" (ᨻ) (เช่น "แพง" เป็น "แปง" (ᨻᩯ᩠ᨦ)), "ค" เป็น "ก" (ᨣ) (เช่น "คำ" เป็น "กำ" (ᨣᩤᩴ)) เป็นต้น โดยมักจะคงเสียงวรรณยุกต์เดิม (เช่น "ใช้" เป็น "ใจ๊" (ᨩᩲ᩶)) อย่างไรก็ตาม เสียงธนิต (aspirate) ของอักษรต่ำที่ตรงกับเสียงโฆษะบาลีมักมีเสียงที่ตรงกันในทั้งสองภาษา เช่น ภาพ เป็น ภาพ (ᨽᩣ᩠ᨻ) และ ธรรม เป็น ธัมม์ (ᨵᩢᨾ᩠ᨾ᩺) (ไม่มี ร หัน) เป็นต้น นอกจากนี้แล้ว เสียงธนิต (aspirate) ของอักษรต่ำที่ตามด้วย ร ควบกล้ำในไทยกลางมักตรงกับเสียงธนิตแต่ไม่มี ร ตามในคำเมือง เช่น คราว เป็น คาว (ᨣᩕᩣ᩠ᩅ), ครั้ง เป็น คั้ง (ᨣᩕᩢ᩠᩶ᨦ), และ พระ เป็น พะ (ᨻᩕᩡ) นอกจากนี้แล้ว ยังมีความแตกต่างที่อื่นด้วย ได้แก่ เสียง ร ในไทยกลางมักตรงกับเสียง ฮ และ ล (ᩁ) เป็นบางคำ คำเมือง (เช่น "เรา" เป็น "เฮา" (ᩁᩮᩢᩣ)) เสียง ย ที่สะกดด้วย ทั้ง ย และ ญ ในภาษาไทยมักตรงกับเสียง ย นาสิก (ᨿ/ᨬ) ซึ่งไม่มีในภาษาไทยกลาง และถิ่นใต้ (เช่น "หญ้า" เป็น "หญ้า (นาสิก)" (ᩉ᩠ᨿ᩶ᩣ)

นอกจากความแตกต่างทางด้านพยัญชนะแล้ว ทั้งสองมีความแตกต่างทางด้านเสียงวรรณยุกต์อีกด้วย คำที่ขึ้นต้นด้วยอักษรกลาง (ยกเว้น ด (ᨯ), บ (ᨷ), อย (ᩀ), และ อ (ᩋ)) ในคำเป็นภาษาไทยที่มีเสียงสามัญมักตรงกับเสียงจัตวาในคำเมือง (เช่น "ตัว" เป็น "ตั๋ว" (ᨲ᩠ᩅᩫ), "ใจ" เป็น "ใจ๋" (ᨧᩲ)) แต่ในคำพ้องเสียงของภาคกลาง ในภาษาเหนือนั้นอาจจะออกเสียงไม่เหมือนกัน ส่วนในคำตายนั้นเสียงเอกมักตรงกับเสียงจัตวาในคำเมือง (เช่น "หัก" เป็น "หั๋ก" (ᩉᩢ᩠ᨠ/ᩉᩢ))

อักษรไทย	ประเภทในภาษาไทยกลาง	เสียงคำเมือง	ตัวอย่าง	ความหมาย
ก, จ, ต/ฏ, ป	อักษรกลางอโฆษะ	ก (ᨠ), จ (ᨧ), ต/ฏ (ᨲ/ᨭ), ป (ᨸ) ตามลำดับ	ก๋า (ᨠᩣ), จ๋าน (ᨧᩣ᩠ᨶ), ต๋า (ᨲᩣ), ป๋า (ᨸᩖᩣ) ตามลำดับ	กา, จาน, ตา, ปลา ตามลำดับ
ด/ฎ/ฑ, บ, อย, อ	อักษรกลางโฆษะ และ อ	ด, บ, อย, อ ตามลำดับ	ด้าว, บ่าว, อย่า, อาว ตามลำดับ	ด้าว, บ่าว, อย่า, อาผู้ชาย (อาว) ตามลำดับ
ค, ช, ท, พ	อักษรต่ำโฆษะบาลี	ก, จ, ต, ป ตามลำดับ	ก้า, จ๊าง, ตาง, ปา ตามลำดับ	ค่า, ช้าง, ทาง, พา ตามลำดับ
ฅ, ซ, ฟ	อักษรต่ำเสียดแทรก	ค, ซ, ฟ ตามลำดับ	คืน, ซ้ำ, ฟ้า ตามลำดับ	กลับคืน, ซ้ำ, ฟ้า ตามลำดับ
ฆ, ฌ, ธ/ฒ (ยกเว้น "เฒ่า"), ภ	อักษรต่ำธนิต	ค, ซ, ท , พ ตามลำดับ
ข, ฉ, ถ/ฐ, ผ, ฝ	อักษรสูงธนิต	ข, ส, ถ, ผ, ฝ ตามลำดับ	ขา, สัตร, ถง, ผ้า, ฝา ตามลำดับ	ขา, ร่มฉัตร, ถุง, ผ้า, ฝา ตามลำดับ
ศ/ษ/ส	อักษรสูงเสียดแทรก	ส	สาย	สาย
กร, ตร, ปร	อักษรกลาง + ร	ข, ก, ผ ตามลำดับ	ขาบ, กง, ผาสาท ตามลำดับ	กราบ, ตรง, ปราสาท ตามลำดับ
คร, พร	อักษรต่ำ + ร	ค, พ ตามลำดับ	คั้ง, พ้า ตามลำดับ	ครั้ง, พร้า ตามลำดับ
ย, ร, ล/ฬ , ว, ฮ	อักษรต่ำกึ่งสระ และ ฮ	ญ (นาสิก), ฮ (บางครั้ง ล ในคำภาษาบาลี), ล , ว, ฮ ตามลำดับ	ญาว (นาสิก), เฮือ, ลอง , ว่า, ฮิ ตามลำดับ	ยาว, เรือ, ลอง, ว่า, พยายาม ตามลำดับ
ง, ญ, น/ณ, ม	อักษรต่ำนาสิก	ง, ญ (นาสิก), น, ม ตามลำดับ	งู, ใหญ่ (นาสิก), นา, ม้า ตามลำดับ	งู, ใหญ่, นา, ม้า ตามลำดับ
ห, หง, หย/หญ, หน, หม, หร/หล, หว	อักษรต่ำ ห และ ห นำ	ห, หง, หญ (นาสิก), หน, หม, หล, หว ตามลำดับ	หา, เหงา, หญ้า (นาสิก), หนู, หมู, หลาน, แหวน ตามลำดับ	หา, เหงา, หญ้า, หนู, หมู, หลาน, แหวน ตามลำดับ

หนังสือ

• Khamjan, Mala (2008). Kham Mueang Dictionary พจนานุกรมคำเมือง [Photchananukrom Kham Mueang]. Chiang Mai: Bookworm. ISBN 978-974-8418-55-1.
• Natnapang Burutphakdee (October 2004). Khon Muang Neu Kap Phasa Muang [Attitudes of Northern Thai Youth towards Kammuang and the Lanna Script] (PDF) (M.A. Thesis). Presented at 4th National Symposium on Graduate Research, Chiang Mai, Thailand, August 10–11, 2004. Asst. Prof. Dr. Kirk R. Person, adviser. Chiang Mai: Payap University. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2013-06-09. สืบค้นเมื่อ June 8, 2013.
• Rungrueangsi, Udom (ศาสตราจารย์ ดร.อุดม รุ่งเรืองศรี) (2004) [1991]. Lanna-Thai Dictionary, Princess Mother Version พจนานุกรมล้านนา ~ ไทย ฉบับแม่ฟ้าหลวง [Photchananukrom Lanna ~ Thai, Chabap Maefa Luang] (Revision 1 ed.). Chiang Mai: Rongphim Ming Mueang (โรงพิมพ์มิ่งเมือง). ISBN 974-8359-03-4.

อ่านเพิ่ม

• Bilmes, J. (1996). Problems And Resources In Analyzing Northern Thai Conversation For English Language Readers. Journal of Pragmatics, 26(2), 171–188.
• Davis, R. (1970). A Northern Thai reader. Bangkok: Siam Society.
• Filbeck, D. (1973). Pronouns in Northern Thai. Anthropological Linguistics, 15(8), 345–361.
• Herington, Jennifer, Margaret Potter, Amy Ryan and Jennifer Simmons (2013). Sociolinguistic Survey of Northern Thai. SIL Electronic Survey Reports.
• Howard, K. M. (2009). "When Meeting Khun Teacher, Each Time We Should Pay Respect": Standardizing Respect In A Northern Thai Classroom. Linguistics and Education, 20(3), 254–272.
• Khankasikam, K. (2012). Printed Lanna character recognition by using conway's game of life. In ICDIM (pp. 104–109).
• Pankhuenkhat, R. (1982). The Phonology of the Lanna Language:(a Northern Thai Dialect). Institute of Language and Culture for Rural Development, Mahidol University.
• Strecker, D. (1979). "A preliminary typology of tone shapes and tonal sound changes in Tai: the La-n N-a A-tones", in Studies in Tai and Mon-Khmer Phonetics and Phonology In Honour of Eugénie J.A. Henderson, ed. T.L. Thongkum et al., pp. 171–240. Chulalongkorn University Press.
• Wangsai, Piyawat. (2007). A Comparative Study of Phonological Yong and Northern Thai Language (Kammuang). M.A. thesis. Kasetsart University.
• พจนี ศิริอักษรสาสน์ (2002). "ภาษาถิ่นของไทย". กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยรามคำแหง. ISBN 974-593-984-6

แหล่งข้อมูลอื่น

• "สำนักส่งเสริมศิลปวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่". คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 23 เมษายน 2011.
• "Northern Thai New Testament". The New Testament in hard copy form was written using two scripts Amazon link.
• "Khamuang (Chiang Mai variety)". (Intercontinental Dictionary Series)