อาณาจักรสุโขทัย

สำหรับความหมายอื่นของ "สุโขทัย" ดูที่ สุโขทัย (แก้ความกำกวม)

อาณาจักรสุโขทัย (ราว พ.ศ. 1781 – 2117 อายุราว 236 ปี ) เป็นรัฐในอดีตรัฐหนึ่ง ตั้งอยู่บนที่ราบลุ่มแม่น้ำยม สถาปนาขึ้นราวพุทธศตวรรษที่ 18 ในฐานะสถานีการค้าของรัฐละโว้ หลังจากนั้นราวปี 1782 พ่อขุนบางกลางหาวและพ่อขุนผาเมืองได้ร่วมกันกระทำการยึดอำนาจจากขอมสบาดโขลญลำพงเป็นผลสำเร็จ และได้สถาปนาเอกราชให้รัฐสุโขทัยเป็นอาณาจักรสุโขทัย และมีความเจริญรุ่งเรืองตามลำดับและเพิ่มถึงขีดสุดในสมัยพ่อขุนรามคำแหงมหาราช ก่อนจะค่อย ๆ ตกต่ำ และประสบปัญหาทั้งจากปัญหาภายนอกและภายใน จนต่อมาถูกรวมเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรอยุธยาไปในที่สุด

อาณาจักรสุโขทัย
พ.ศ. 1700–พ.ศ. 2117
ตราแผ่นดิน
แผนที่อาณาจักรสุโขทัยช่วงพ่อขุนรามคำแหงมหาราช (สีนํ้าเงินเข้ม)
เมืองหลวง	สุโขทัย พิษณุโลก และอุตรดิตถ์ส่วนหนึ่ง
ภาษาทั่วไป	ไม่ทราบ (พ.ศ. 1700–รัชสมัยพ่อขุนรามคำแหง) ไทย (รัชสมัยพ่อขุนรามคำแหง–พ.ศ. 2017)
การปกครอง	พ่อปกครองลูก (สมัยตอนต้นจนถึงสมัยตอนปลาย) ธรรมราชา (สมัยตอนปลายจนถึง พ.ศ. 2117)
พระมหากษัตริย์
• 1700–1724	พ่อขุนศรีนาวนำถุม
• 1781–1813	พ่อขุนศรีอินทราทิตย์
• 1822–1842	พ่อขุนรามคำแหง
• 1842–1866	พระยาเลอไทย
• 1866–1890	พระยางั่วนำถุม
• 1890–1911	พระมหาธรรมราชาที่ 1
• 1911–1942	พระมหาธรรมราชาที่ 2
• 1962 - 1981	พระมหาธรรมราชาที่ 4
ประวัติศาสตร์
• สถาปนา	พ.ศ. 1700
• การปกครองโดยราชวงศ์พระร่วง	พ.ศ. 1780
• เป็นประเทศราชของกรุงศรีอยุธยา	พ.ศ. 1921
• เป็นรัฐร่วมประมุขกับกรุงศรีอยุธยา	พ.ศ. 1981
• เป็นประเทศราชของล้านนา	พ.ศ. 2011
• ถูกผนวกเข้ากับกรุงศรีอยุธยาแล้วสิ้นสุดลง	พ.ศ. 2117
ก่อนหน้า ถัดไป อาณาจักรละโว้ อาณาจักรอยุธยา
ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของ	ไทย พม่า ลาว

ที่ตั้งและอาณาเขต

อาณาจักรสุโขทัย ตั้งอยู่บนเส้นทางการค้าผ่านคาบสมุทรระหว่างอ่าวเมาะตะมะและที่ราบลุ่มแม่น้ำโขงตอนกลาง มีอาณาเขตดังนี้

1. ทิศเหนือ มีเมืองแพร่ (ปัจจุบันคือแพร่) เป็นเมืองปลายแดนด้านเหนือสุด
2. ทิศใต้ มีนครสวรรค์ (ปัจจุบันคือนครสวรรค์) เป็นเมืองปลายแดนด้านใต้
3. ทิศตะวันตก มีเมืองฉอด (ปัจจุบันคือแม่สอด) เป็นเมืองชายแดนที่จะติดต่อเข้าไปยังอาณาจักรมอญ
4. ทิศตะวันออก มีเมืองสะค้าใกล้แม่น้ำโขงในเขตภาคอีสานตอนเหนือ

การแทรกแซงจากอยุธยา

หลังจากพ่อขุนรามคำแหงแล้ว เมืองต่างๆเริ่มอ่อนแอลงเมือง ส่งผลให้ในรัชกาลพญาเลอไท และรัชกาลพญาไสลือไท ต้องส่งกองทัพไปปราบหลายครั้งแต่มักไม่เป็นผลสำเร็จ และการปรากฏตัวขึ้นของอาณาจักรอยุธยาทางตอนใต้ซึ่งกระทบกระเทือนเสถียรภาพของสุโขทัยจนในท้ายที่สุดก็ถูกแทรกแทรงจากอยุธยา จนมีฐานะเป็นหัวเมืองของอยุธยาไปในที่สุด โดยมีพระมหาธรรมราชาที่ 4 (บรมปาล) เป็นผู้ปกครองสุโขทัยในฐานะรัฐอิสระพระองค์สุดท้าย โดยขณะนั้น ด้วยการแทรกแซงของอยุธยา รัฐสุโขทัยจึงถูกแบ่งออกเป็น 4 ส่วน คือ

• เมืองสรวงสองแคว (พิษณุโลก) อันเป็นเมืองเอก มีพระมหาธรรมราชาที่ 4 (บรมปาล) เป็นผู้ปกครอง
• เมืองสุโขทัย เมืองรอง มี พระยาราม เป็นผู้ปกครองเมือง
• เมืองเชลียง (ศรีสัชนาลัย) มี พระยาเชลียง เป็นผู้ปกครองเมือง
• เมืองชากังราว (กำแพงเพชร) มี พระยาแสนสอยดาว เป็นผู้ปกครองเมือง

หลังสิ้นรัชกาลพระมหาธรรมราชาที่ 4 (บรมปาล) พระยายุทธิษเฐียรซึ่งเดิมทีอยู่ศรีสัชนาลัย ได้เข้ามาครองเมืองสองแคว (พิษณุโลก) และเมื่อแรกที่สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ เสด็จขึ้นผ่านพิภพ เป็นพระมหากษัตริย์กรุงศรีอยุธยา ปรากฏว่าขณะนั้นพระยายุทธิษเฐียรเกิดน้อยเนื้อต่ำใจที่ได้เพียงตำแหน่งพระยาสองแคว เนื่องด้วยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงเคยดำริไว้สมัยทรงพระเยาว์ว่า หากได้ขึ้นเป็นพระมหากษัตริย์ จะชุบเลี้ยงพระยายุทธิษฐิระให้ได้เป็นพระร่วงเจ้าสุโขทัย พ.ศ. 2011 พระยายุทธิษฐิระจึงเอาใจออกห่างจากสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ไปขึ้นกับ พระเจ้าติโลกราช กษัตริย์ล้านนาในขณะนั้น เหตุการณ์นี้ส่งผลให้เกิดการเฉลิมพระนามกษัตริย์ล้านนาจากพระยาเป็นพระเจ้า เพื่อให้เสมอศักดิ์ด้วยกรุงศรีอยุธยา พระนามพระยาติโลกราช จึงได้รับการเฉลิมเป็นพระเจ้าติโลกราช

หลังจากที่พระยายุทธิษฐิระ นำสุโขทัยออกจากอยุธยาไปขึ้นกับล้านนา สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถจึงเสด็จจากกรุงศรีอยุธยา กลับมาพำนัก ณ เมืองสรลวงสองแคว พร้อมทั้งสร้างกำแพงและค่ายคู ประตู หอรบ แล้วจึงสถาปนาขึ้นเป็นเมือง พระพิษณุโลกสองแคว เป็นราชธานีฝ่ายเหนือของอาณาจักรแทนสุโขทัย ในเวลาเจ็ดปีให้หลัง สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถจึงทรงตีเอาสุโขทัยคืนได้ แต่เหตุการณ์ทางเมืองเหนือยังไม่เข้าสู่ภาวะที่น่าไว้วางใจ จึงทรงตัดสินพระทัยพำนักยังนครพระพิษณุโลกสองแควต่อจนสิ้นรัชกาล ส่วนทางอยุธยานั้น ทรงได้สถาปนาสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 3 พระราชโอรส เป็นพระมหาอุปราช ดูแลอยุธยาและหัวเมืองฝ่ายใต้

ด้วยความที่เป็นคนละประเทศมาก่อน และมีสงครามอยู่ด้วยกัน ชาวบ้านระหว่างสุโขทัยและอยุธยา จึงมิได้ปรองดองเป็นน้ำหนึ่งใจเดียวกัน จึงต้องแยกปกครอง โดยพระมหากษัตริย์อยุธยา จะทรงสถาปนาพระราชโอรส หรือพระอนุชา หรือพระญาติ อันมีเชื้อสายสุโขทัย ปกครองพิษณุโลกในฐานะราชธานีฝ่ายเหนือ และควบคุมหัวเมืองเหนือทั้งหมด

การสิ้นสุด

พ.ศ. 2127 หลังจากชนะศึกที่แม่น้ำสะโตงแล้ว พระนเรศวรโปรดให้เทครัวหัวเมืองเหนือทั้งปวง (เมืองพระพิษณุโลกสองแคว เมืองสุโขทัย เมืองพิชัย เมืองสวรรคโลก เมืองกำแพงเพชร เมืองพิจิตร และเมืองพระบาง) ลงมาไว้ที่อยุธยา เพื่อเตรียมรับศึกใหญ่ พิษณุโลกและหัวเมืองเหนือทั้งหมดจึงกลายเป็นเมืองร้าง หลังจากเทครัวไปเมืองใต้ จึงสิ้นสุดการแบ่งแยกระหว่างชาวเมืองเหนือ กับชาวเมืองใต้ และถือเป็นการสิ้นสุดของรัฐสุโขทัยโดยสมบูรณ์ เพราะหลังจากนี้ 8 ปี พิษณุโลกได้ถูกฟื้นฟูอีกครั้ง แต่ถือเป็นเมืองเอกในราชอาณาจักร มิใช่ราชธานีฝ่ายเหนือ

ในด้านวิชาการ มีนักวิชาการหลายท่านได้เสนอเพิ่มว่า เหตุการณ์อีกประการ อันทำให้ต้องเทครัวเมืองเหนือทั้งปวงโดยเฉพาะพิษณุโลกนั้น อยู่ที่เหตุการณ์แผ่นดินไหวครั้งใหญ่ บนรอยเลื่อนวังเจ้า ในราวพุทธศักราช 2127 แผ่นดินไหวครั้งนี้ส่งผลให้ตัวเมืองพิษณุโลกราพณาสูญ แม้แต่แม่น้ำแควน้อย ก็เปลี่ยนเส้นทางไม่ผ่านเมืองพิษณุโลก แต่ไปบรรจบกับแม่น้ำโพ (ปัจจุบันคือแม่น้ำน่าน) ที่เหนือเมืองพิษณุโลกขึ้นไป และยังส่งผลให้พระศรีรัตนมหาธาตุพิษณุโลก หักพังทลายในลักษณะที่บูรณะคืนได้ยาก ในการฟื้นฟูจึงกลายเป็นการสร้างพระปรางค์แบบอยุธยาครอบทับลงไปแทน ทั้งหมด

ความเจริญรุ่งเรือง

ด้านเศรษฐกิจ

สภาพเศรษฐกิจสมัยสุโขทัยเป็นระบบเศรษฐกิจแบบเสรีนิยม ดังข้อความปรากฏในหลักศิลาจารึกหลักที่ 1 "…ใครจักใคร่ค้าช้างค้า ใครจักใคร่ค้าม้าค้า ใครจักใคร่ค้าเงินค้า ทองค้า " และ "...เมืองสุโขทัยนี้ดี ในน้ำมีปลา ในนามีข้าว..." ประชาชนประกอบอาชีพเกษตรกรรมด้วยระบบเกษตรกรรมแบบยังชีพ และส่งออกเครื่องถ้วยชามสังคโลก

ด้านสังคม

การใช้ชีวิตของผู้คนในสมัยสุโขทัยมีความอิสระเสรี มีเสรีภาพอย่างมากเนื่องจากผู้ปกครองรัฐให้อิสระแก่ไพร่ฟ้า และปกครองแบบพ่อกับลูก ดังปรากฏหลักฐานในศิลาจารึกว่า "…ด้วยเสียงพาทย์ เสียงพิณ เสียงเลื่อน เสียงขับ ใครจักมักเล่น เล่น ใครจักมักหัว หัว ใครจักมักเลื่อน เลื่อน…"

ด้านความเชื่อและศาสนา สังคมยุคสุโขทัยประชาชนมีความเชื่อทั้งเรื่องวิญญาณนิยม (Animism) ไสยศาสตร์ ศาสนาพราหมณ์ฮินดู และพุทธศาสนา ดังปรากฏหลักฐานในศิลาจารึกหลักที่ 1 ด้านที่ 5 ว่า "…เบื้องหัวนอนเมืองสุโขทัยนี้มีกุฎิวิหารปู่ครูอยู่ มีสรีดพงส์ มีป่าพร้าว ป่าลาง ป่าม่วง ป่าขาม มีน้ำโคก มีพระขระพุงผี เทพยาดาในเขาอันนั้นเป็นใหญ่กว่าทุกผีในเมืองนี้ ขุนผู้ใดถือเมืองสุโขทัยนี้แล้ว ไหว้ดีพลีถูก เมืองนี้เที่ยว เมืองนี้ดี ผิไหว้บ่ดี พลีบ่ถูก ผีในเขาอันนั้นบ่คุ้มบ่เกรง เมืองนี้หาย…"

ส่วนด้านศาสนา ได้รับอิทธิพลจากพุทธศาสนานิกายเถรวาทแบบลังกาวงศ์จากนครศรีธรรมราช ในวันพระ จะมีภิกษุเทศนาสั่งสอน ณ ลานธรรมในสวนตาล โดยใช้พระแท่นมนังคศิลาอาสน์ เป็นอาสนะสงฆ์ ในการบรรยายธรรมให้ประชาชนฟัง ยังผลให้ประชาชนในยุคนี้นิยมปฏิบัติตนอยู่ในศีลธรรม มีการถือศีล โอยทานกันเป็นปกติวิสัย ทำให้สังคมโดยรวมมีความสงบสุขร่มเย็น

ด้านการปกครองของอาณาจักรสุโขทัย

อาณาจักรสุโขทัยปกครองด้วยระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ ซึ่งแบ่งออกได้เป็น 2 ระยะ

1. แบบปิตุราชาธิปไตย ในระยะแรกสุโขทัยมีการปกครองแบบพ่อปกครองลูก เรียกพระมหากษัตริย์ว่า "พ่อขุน" ซึ่งเปรียบเสมือนพ่อที่จะต้องดูแลคุ้มครองลูก ในสมัยพ่อขุนรามคำแหงมหาราช โปรดให้สร้างกระดิ่งแขวนไว้ที่หน้าประตูพระราชวัง เมื่อประชาชนมีเรื่องเดือดร้อนก็ให้ไปสั่นกระดิ่งร้องเรียน พระองค์ก็จะเสด็จมารับเรื่องราวร้องทุกข์ และโปรดให้สร้างพระแท่นมนังคศิลาอาสน์ได้กลางดงตาล ในวันพระจะนิมนต์พระสงฆ์มาเทศน์สั่งสอนประชาชน หากเป็นวันธรรมดาพระองค์จะเสด็จออกให้ประชาชนเข้าเฝ้าและตัดสินคดีความด้วยพระองค์เอง การปกครองแบบนี้ปรากฏในสมัยกรุงสุโขทัยตอนต้น
2. แบบธรรมราชา กษัตริย์ผู้ทรงธรรม ในสมัยของพระมหาธรรมราชาที่ ๑ มีกำลังทหารที่ไม่เข้มแข็ง ประกอบกับอาณาจักรอยุธยาที่ก่อตั้งขึ้นใหม่ได้แผ่อิทธิพลมากขึ้น พระองค์ทรงเกรงภัยอันตรายจะบังเกิดแก่อาณาจักรสุโขทัย หากใช้กำลังทหารเพียงอย่างเดียว พระองค์จึงทรงนำหลักธรรมมาใช้ในการปกครอง โดยพระองค์ทรงเป็น แบบอย่างในด้านการปฏิบัติธรรม ทำนุบำรุงพระพุทธศาสนา นอกจากนั้นพระมหาธรรมราชาที่ ๑ ทรงพระราชนิพนธ์วรรณกรรมเรื่อง ไตรภูมิพระร่วง ที่ปรากฏแนวคิดแบบธรรมราชาไว้ด้วย การปกครองแบบนี้ใช้ในสมัยกรุงสุโขทัยตอนปลาย ตั้งแต่พระมหาธรรมราชาที่ 1 - 4

ด้านการปกครองส่วนย่อยสามารถแยกกล่าวเป็น 2 แนว ดังนี้

• ในแนวราบ จัดการปกครองแบบพ่อปกครองลูก กล่าวคือผู้ปกครองจะมีความใกล้ชิดกับประชาชน ให้ความเป็นกันเองและความยุติธรรมกับประชาชนเป็นอย่างมาก เมื่อประชาชนเกิดความเดือดร้อนไม่ได้รับความเป็นธรรม สามารถร้องเรียนกับพ่อขุนโดยตรงได้ โดยไปสั่นกระดิ่งที่แขวนไว้ที่หน้าประตูที่ประทับ ดังข้อความในศิลาจารึกปรากฏว่า "…ในปากประตูมีกระดิ่งอันหนึ่งไว้ให้ ไพร่ฟ้าหน้าใส…" นั่นคือเปิดโอกาสให้ประชาชนสามารถมาสั่นกระดิ่งเพื่อแจ้งข้อร้องเรียนได้

• ในแนวดิ่ง ได้มีการจัดระบบการปกครองขึ้นเป็น 4 ชนชั้น คือ
  • พ่อขุน เป็นชนชั้นผู้ปกครอง อาจเรียกชื่ออย่างอื่น เช่น เจ้าเมือง พระมหาธรรมราชา หากมีโอรสก็จะเรียก "ลูกเจ้า"
  • ลูกขุน เป็นข้าราชบริพาร ข้าราชการที่มีตำแหน่งหน้าที่ช่วงปกครองเมืองหลวง หัวเมืองใหญ่น้อย และภายในราชสำนัก เป็นกลุ่มคนที่ใกล้ชิดและได้รับการไว้วางใจจากเจ้าเมืองให้ปฏิบัติหน้าที่บำบัดทุกข์บำรุงสุขแก่ไพร่ฟ้า
  • ไพร่หรือสามัญชน ได้แก่ราษฎรทั่วไปที่อยู่ในราชอาณาจักร (ไพร่ฟ้า)
  • ทาส ได้แก่ชนชั้นที่ไม่มีอิสระในการดำรงชีวิตอย่างสามัญชนหรือไพร่ (อย่างไรก็ตามประเด็นทาสนี้ยังคงถกเถียงกันอยู่ว่ามีหรือไม่)

รายพระนามพระมหากษัตริย์และรายชื่อผู้ปกครอง

ลำดับ	รายพระนาม	ตำแหน่ง	ราชวงศ์	ช่วงเวลา
ตำนานกล่าวว่า พ.ศ. 1043 พระยาพาลีราชแห่งอาณาจักรละโว้เป็นผู้ก่อตั้งเมืองสุโขทัย
รัฐอิสระ
-	พระยาพาลีราช	เจ้าเมืองสุโขทัย	-	พ.ศ. 1043 - ไม่ทราบปี
-	พระยาอภัย	เจ้าเมืองศรีสัชนาลัย	-	ไม่ทราบปี
-	พระอรุณกุมาร	เจ้าเมืองศรีสัชนาลัย	-	ไม่ทราบปี
-	พระยาพสุจราช	เจ้าเมืองศรีสัชนาลัย	-	ไม่ทราบปี
-	พระยาธรรมไตรโลก	เจ้าเมืองศรีสัชนาลัย	-	ไม่ทราบปี
-	สมเด็จพระร่วงเจ้าบรมราชาธิราช	พระร่วงเจ้าสุโขทัย	-	พ.ศ. 1500 - พ.ศ. 1502
-	พระยาศรีจันทราธิบดี	พระร่วงเจ้าสุโขทัย	(อดีตภิกษุ)	พ.ศ. 1502 - ไม่ทราบปี
0	อีแดงเพลิง	พระร่วงเจ้าสุโขทัย	-	ไม่ทราบปี - พ.ศ. 1700
1	พ่อขุนศรีนาวนำถุม	พระร่วงเจ้าสุโขทัย	ราชวงศ์นาวนำถุม	พ.ศ. 1700 - 1724
2	ขอมสบาดโขลญลำพง	พระร่วงเจ้าสุโขทัย		ไม่ทราบแน่ชัด - พ.ศ. 1781
3	พ่อขุนศรีอินทราทิตย์	พระร่วงเจ้าสุโขทัย	ราชวงศ์พระร่วง	พ.ศ. 1781 – 1811
4	พ่อขุนบานเมือง	พระร่วงเจ้าสุโขทัย	ราชวงศ์พระร่วง	พ.ศ. 1811 - 1822
5	พ่อขุนรามคำแหงมหาราช	พระร่วงเจ้าสุโขทัย	ราชวงศ์พระร่วง	พ.ศ. 1822 – 1842
6	พญาไสสงคราม	พระร่วงเจ้าสุโขทัย	ราชวงศ์พระร่วง	พ.ศ. 1842
7	พระยาเลอไทย	พระร่วงเจ้าสุโขทัย	ราชวงศ์พระร่วง	พ.ศ. 1842 – 1866
8	พระยางั่วนำถุม	พระร่วงเจ้าสุโขทัย	ราชวงศ์พระร่วง	พ.ศ. 1866 – 1890
9	พระมหาธรรมราชาที่ 1 (พญาลิไท)	พระร่วงเจ้าสุโขทัย	ราชวงศ์พระร่วง	พ.ศ. 1890 – 1911
10	พระมหาธรรมราชาที่ 2 (พญาลือไท)	พระร่วงเจ้าสุโขทัย	ราชวงศ์พระร่วง	พ.ศ. 1911 - 1921
รัฐบรรณาการอาณาจักรอยุธยา
10	พระมหาธรรมราชาที่ 2 (พญาลือไท)	พระร่วงเจ้าสุโขทัย	ราชวงศ์พระร่วง	พ.ศ. 1921 – 1942
11	พระมหาธรรมราชาที่ 3 (พญาไสลือไท)	พระร่วงเจ้าสุโขทัย	ราชวงศ์พระร่วง	พ.ศ. 1943 – 1962
12	พระมหาธรรมราชาที่ 4 (บรมปาล)	พระร่วงเจ้าสุโขทัย	ราชวงศ์พระร่วง	พ.ศ. 1962 – 1981
13	พระราเมศวร (สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ)	พระร่วงเจ้าสุโขทัย	ราชวงศ์สุพรรณภูมิ	พ.ศ. 1981 - 1991
พ.ศ. 1991 - 2011 ไม่ได้แต่งตั้งพระร่วงเจ้าสุโขทัย สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถต้องการตัดอำนาจราชวงศ์พระร่วง จึงให้พระยายุทธิษฐิระเป็นเพียงพระยาสองแคว
รัฐบรรณาการอาณาจักรล้านนา
14	พระยายุทธิษฐิระ	พระร่วงเจ้าสุโขทัยและศรีสัชนาลัย	ราชวงศ์พระร่วง	พ.ศ. 2011 - 2017

เมืองพระพิษณุโลกสองแคว

ลำดับ	รายพระนาม	ตำแหน่ง	ราชวงศ์	ช่วงเวลา
พ.ศ. 2011 สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ รวมเมืองสรลวงสองแควและเมืองชัยนาท เป็นเมืองพิษณุโลก และยกขึ้นเป็นศูนย์กลางอำนาจหัวเมืองเหนือแทนสุโขทัย
1	สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ	พระมหากษัตริย์กรุงศรีอยุธยา	ราชวงศ์สุพรรณภูมิ	พ.ศ. 2011 - 2031
2	พระเชษฐาธิราช	พระมหาอุปราชแห่งกรุงศรีอยุธยา	ราชวงศ์สุพรรณภูมิ	พ.ศ. 2031 - 2034
3	พระอาทิตยวงศ์ (พระหน่อพุทธางกูร)	พระมหาอุปราชแห่งกรุงศรีอยุธยา	ราชวงศ์สุพรรณภูมิ	พ.ศ. 2034 - 2072
4	พระไชยราชา	พระมหาอุปราชแห่งกรุงศรีอยุธยา	ราชวงศ์สุพรรณภูมิ	พ.ศ. 2072 - 2077
พ.ศ. 2077 - 2091 ไม่ได้แต่งตั้งพระมหาอุปราช เนื่องจากพระราชโอรสของสมเด็จพระไชยราชาธิราชยังทรงพระเยาว์
5	สมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราชเจ้า	เจ้าราชธานีฝ่ายเหนือ	ราชวงศ์พระร่วง	พ.ศ. 2091 - 2111
พ.ศ. 2112 เสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ 1 สมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราชลงมาครองกรุงศรีอยุธยา
6	พระนเรศวร	พระมหาอุปราชแห่งกรุงศรีอยุธยา	ราชวงศ์พระร่วง	พ.ศ. 2115 - 2133
7	สมเด็จพระเอกาทศรถ	พระมหาอุปราชแห่งกรุงศรีอยุธยา	ราชวงศ์พระร่วง	พ.ศ. 2133 - 2148
สมเด็จพระเอกาทศรถทรงยกเลิกตำแหน่งพระมหาอุปราชขึ้นไปครองเมืองพิษณุโลก แต่ให้มาประทับที่พระราชวังจันทร์เกษม ในเกาะเมืองอยุธยาแทน

ระเบียงภาพ

• 

  มณฑปพระอัจนะ วัดศรีชุม แสดงถึงความรุ่งเรืองของอาณาจักรสุโขทัยในยุคแรก ๆ

• 

  วัดเขาพระบาทน้อย และพระเจดีย์ (ไม้เครื่องบนบางส่วนหลงเหลืออยู่)

• 

  วิหารหลวง (จำลอง) ศิลปะสมัยสุโขทัยในเมืองโบราณ

ดูเพิ่ม

• จังหวัดสุโขทัย
• จังหวัดพิษณุโลก
• อุทยานประวัติศาสตร์สุโขทัย