ฑ

ฑ (มณโฑ) เป็นพยัญชนะ ตัวที่ 17 ในบรรดาพยัญชนะ 44 ตัวของอักษรไทย ในลำดับถัดจาก ฐ (ฐาน) และก่อนหน้า ฒ (ผู้เฒ่า) ออกเสียงอย่าง ท (ทหาร) จัดอยู่ในกลุ่มอักษรต่ำ ในระบบไตรยางศ์ มีชื่อเรียกกำกับว่า “ฑ มณโฑ” (บางคนก็เรียกว่า ฑ นางมณโฑ)

อักษรไทย
ฑ
รูปพยัญชนะ
ก	ข	ฃ	ค	ฅ	ฆ	ง	จ
ฉ	ช	ซ	ฌ	ญ	ฎ	ฏ	ฐ
ฑ	ฒ	ณ	ด	ต	ถ	ท	ธ
น	บ	ป	ผ	ฝ	พ	ฟ	ภ
ม	ย	ร	ล	ว	ศ	ษ	ส
		ห	ฬ	อ	ฮ
รูปสระ
ะ	–ั	า	–ํ	–ิ	'	"
–ุ	–ู	เ	โ	ใ	ไ	–็
อ	ว	ย	ฤ	ฤๅ	ฦ	ฦๅ
รูปวรรณยุกต์
		–่	–้	–๊	–๋
เครื่องหมายอื่น ๆ
		–์	–๎	–ฺ
เครื่องหมายวรรคตอน
		ฯ	ฯลฯ		ๆ
		๏	๚	๛	┼

ปัจจุบันมีคำที่ขึ้นต้นด้วย ฑ อยู่น้อยคำ ได้แก่ ฑังส, ฑาก, ฑาหก, ฑาหะ นอกเหนือจากนั้นใช้ประกอบกับคำที่มาจากภาษาบาลีสันสกฤต

ประวัติ

พยัญชนะไทยที่ปรากฏในจารึกหลักที่ 1 จารึกพ่อขุนรามคำแหง มีจํานวน 39 ตัว ไม่ปรากฏตัว ฑ ในสมัยอยุธยาพบตัวอักษร ฑ ครั้งแรกในสมุดไทยเรื่อง นันโทปนันทสูตรคำหลวง ซึ่งแต่งขึ้นใน พ.ศ. 2279 ในสมุดไทยนี้พบคำว่า กุมภัณฑาสูร บัณฑรหัศดินทร กรัณฑ มณฑล โกณฑัญ มุณฑก บัณฑุกําพล และ สัต์ตบริภัณฑ ในลักษณะอักษรไทยย่อ

เสียงอ่าน

อักษร "ฑ" ตรงกับตัวเทวนาครี "ड" ในภาษาบาลีสันสกฤตเป็นเสียง "ด" ที่ม้วนลิ้น /ɖ/

แต่สำหรับภาษาไทยกลางและไทยใต้ โดยทั่วไปเมื่อ ฑ เป็นพยัญชนะต้นจะออกเสียง "ท" /tʰ/ แต่ก็มีบางคำที่ออกเสียง "ด" /d/ คล้ายเสียงดั้งเดิมในภาษาบาลีสันสกฤต /ɖ/ หลักเกณฑ์เดิมของ กำชัย ทองหล่อ ได้ระบุไว้ในหนังสือ หลักภาษาไทย (พิมพ์ครั้งแรก พ.ศ. 2495) ว่าให้ออกเสียงเป็น ด เมื่อเป็นคำตาย แต่ถึงกระนั้นในปัจจุบัน คำเป็นบางคำก็ออกเสียง ด และในทางตรงข้าม คำตายหลายคำก็ออกเสียง ท อีกด้วย

รายชื่อคำที่ ฑ ออกเสียง ด มีดังต่อไปนี้

• สามานยนาม: ฑังส–, ฑาก–, ตัณฑุล, บัณฑิต, บัณฑิตย์, บัณฑุ, บัณเฑาะก์, บัณเฑาะว์, มณฑป, เลฑฑุ, เลณฑุ
• วิสามานยนาม: กาฐมาณฑุ, ปาณฑพ, ปาณฑุ, มัณฑะเลย์

นอกจากนี้ก็ยังมีคำที่ ฑ ออกเสียงได้ทั้ง ท และ ด ได้แก่

• บุณฑริก, ปุณฑริก