ไตรยางศ์

ไตรยางศ์ (มักสะกดผิดเป็น ไตรยางค์) หรือ อักษรสามหมู่ คือ ระบบการจัดหมวดหมู่อักษรไทย (เฉพาะรูปพยัญชนะ) ตามลักษณะการผันวรรณยุกต์ ของพยัญชนะแต่ละหมวด เนื่องจากพยัญชนะไทยเมื่อกำกับด้วยวรรณยุกต์หนึ่งๆแล้วจะมีเสียงวรรณยุกต์ที่แตกต่างกัน การจัดหมวดพยัญชนะทำให้การเรียนภาษาไทยง่ายขึ้น ด้วยเหตุนี้จึงเชื่อว่า ในชั้นแรกนั้นการแบ่งหมวดหมู่พยัญชนะน่าจะทำขึ้นเพื่อประโยชน์ในการแต่งตำราสอนภาษาไทยแก่นักเรียน

อักษรไทย
รูปพยัญชนะ
ก	ข	ฃ	ค	ฅ	ฆ	ง	จ
ฉ	ช	ซ	ฌ	ญ	ฎ	ฏ	ฐ
ฑ	ฒ	ณ	ด	ต	ถ	ท	ธ
น	บ	ป	ผ	ฝ	พ	ฟ	ภ
ม	ย	ร	ล	ว	ศ	ษ	ส
		ห	ฬ	อ	ฮ
รูปสระ
ะ	–ั	า	–ํ	–ิ	'	"
–ุ	–ู	เ	โ	ใ	ไ	–็
อ	ว	ย	ฤ	ฤๅ	ฦ	ฦๅ
รูปวรรณยุกต์
		–่	–้	–๊	–๋
เครื่องหมายอื่น ๆ
		–์	–๎	–ฺ
เครื่องหมายวรรคตอน
		ฯ	ฯลฯ		ๆ
		๏	๚	๛	┼

คำว่า ไตรยางศ์ มาจากคำในภาษาสันสกฤตว่า ตฺรย (ไตร) ซึ่งแปลว่า สาม รวมกับ อํศ (องศ์) ซึ่งแปลว่า ระดับ ดังนั้น ไตรยางศ์ จึงแปลรวมกันได้ว่า สามระดับ

การจัดหมวดหมู่ไตรยางศ์

ไตรยางศ์มีการจัดหมวดหมู่เพื่อแบ่งพยัญชนะไทยออกเป็น 3 ประเภท ดังนี้

• อักษรสูง มี 11 ตัว ได้แก่ ข ฃ ฉ ฐ ถ ผ ฝ ศ ษ ส ห
• อักษรกลาง มี 9 ตัว ได้แก่ ก จ ฎ ฏ ด ต บ ป อ
• อักษรต่ำ มี 24 ตัว ได้แก่ ค ฅ ฆ ง ช ซ ฌ ญ ฑ ฒ ณ ท ธ น พ ฟ ภ ม ย ร ล ว ฬ ฮ

การจัดหมวดหมู่ไตรยางศ์นั้น มีหลักฐานปรากฏครั้งแรกในหนังสือจินดามณี เมื่อครั้งกรุงศรีอยุธยา เข้าใจว่าเป็นผลงานของพระโหราธิบดีได้แต่งถวายสมเด็จพระนารายณ์มหาราช แต่ยังไม่ปรากฏหลักฐานชัดเจนในเรื่องนี้

อักษรคู่

ในการจัดหมวดหมู่ไตรยางศ์ อักษรสูงและอักษรต่ำจำนวนหนึ่ง มีลักษณะเสียงอย่างเดียวกันแต่ในพื้นเสียงต่างกัน นั่นคือ พวกหนึ่งมีพื้นเสียงสูง อีกพวกหนึ่งมีพื้นเสียงต่ำ สามารถจัดเป็นคู่ได้ 7 คู่ เรียกว่า "อักษรคู่"

อักษรสูง	อักษรต่ำ
ข ฃ	ค ฅ ฆ
ฉ	ช ฌ
ฐ ถ	ฑ ฒ ท ธ
ผ	พ ภ
ฝ	ฟ
ศ ษ ส	ซ
ห	ฮ

อักษรคู่เหล่านี้ สามารถนำมาใช้ร่วมกันเพื่อผันเสียงวรรณยุกต์ได้ครบ 5 เสียง เช่นเดียวกับอักษรกลาง เช่น

• คา - ข่า - ข้า/ค่า - ค้า - ขา
• ฮา - ห่า - ห้า/ฮ่า - ฮ้า - หา

สำหรับอักษรต่ำที่เหลือ คือ ง ญ ณ น ม ย ร ล ว ฬ ซึ่งจะเรียกว่า อักษรเดี่ยว จะใช้ ห เป็นอักษรนำเพื่อให้สามารถผันเสียงวรรณยุกต์ได้ครบ เช่น

• นา - หน่า - หน้า/น่า - น้า - หนา
• วา - หว่า - หว้า/ว่า - ว้า - หวา

หมายเหตุ ปัจจุบันไม่มีคำศัพท์คำใดที่ใช้ หณ และ หฬ เป็นพยัญชนะต้น

ดูเพิ่ม

• อักษรสูง
• อักษรกลาง
• อักษรต่ำ
• วรรณยุกต์

อ้างอิง

• พระยาอุปกิตศิลปสาร. หลักภาษาไทย. กรุงเทพมหานคร : บริษัทโรงพิมพ์ไทยวัฒนาพานิช จำกัด, 2538. ISBN 974-08-2115-4