วิกิพีเดีย

ยุคเหล็ก

ยุคโบราณคดีและประวัติศาสตร์

ยุคเหล็ก (อังกฤษ: Iron Age) เป็นยุคสุดท้ายของยุคโลหะ ซึ่งมาหลังจากยุคทองแดงและยุคสัมฤทธิ์ตามลำดับ[1]

นอกจากนี้ ยังถือเป็นยุคสุดท้ายในระบบการแบ่งยุคประวัติศาสตร์ 3 ยุค เริ่มต้นจากยุคก่อนประวัติศาสตร์ (หมายถึงยุคก่อนมีการบันทึกประวัติศาสตร์) ต่อเนื่องมายังยุคกึ่งก่อนประวัติศาสตร์ (ยุคก่อนมีการเขียนประวัติศาสตร์) ในบริบทนี้ ยุคหิน (แบ่งเป็นยุคหินเก่า, ยุคหินกลาง และยุคหินใหม่) และยุคสัมฤทธิ์ เกิดก่อน แนวคิดดังกล่าวนี้เริ่มต้นขึ้นเพื่ออธิบายยุโรปยุคเหล็ก และตะวันออกใกล้โบราณ ถึงแม้ว่าปัจจุบันจะครอบคลุมไปถึงภูมิภาคอื่นๆ ในโลกเก่าด้วย (วัฒนธรรมพื้นเมืองของโลกใหม่ ที่ไม่ได้มีการพัฒนาเศรษฐกิจที่ใช้เหล็กจนกระทั่งหลังปี ค.ศ. 1500)

แม้ว่ามีการนำเหล็กอุกกาบาตมาใช้มานานหลายพันปีในหลายพื้นที่ แต่จุดเริ่มต้นของยุคเหล็กตามหลักฐานทางโบราณคดี จะถูกกำหนดตามแต่ละภูมิภาคทั่วโลก โดยอาศัยช่วงเวลาที่การผลิตเหล็กหลอม (โดยเฉพาะเครื่องมือและอาวุธที่ทำจากเหล็กกล้า) เข้ามาแทนที่เครื่องมือและอาวุธสัมฤทธิ์ที่เคยใช้กันทั่วไป[2]

ในอานาโตเลียและเทือกเขาคอเคซัสหรือยุโรปตะวันออกเฉียงใต้ ยุคเหล็กเริ่มต้นขึ้นในช่วงปลายสหัสวรรษที่ 2 ก่อนคริสตกาล (ประมาณ 1300 ปีก่อนคริสตกาล)[3] ในตะวันออกใกล้โบราณ การเปลี่ยนผ่านนี้เกิดขึ้นพร้อมกับการล่มสลายของยุคสัมฤทธิ์ตอนปลาย ในช่วงศตวรรษที่ 12 ก่อนคริสตกาล เทคโนโลยีนี้แพร่กระจายไปทั่วบริเวณเมดิเตอร์เรเนียน และเอเชียใต้ อย่างรวดเร็วระหว่างศตวรรษที่ 12 ถึง 11 ก่อนคริสตกาล การแพร่กระจายต่อไปยังเอเชียกลาง, ยุโรปตะวันออก และยุโรปกลาง ล่าช้ากว่าเล็กน้อย ยุโรปเหนือ ไม่ได้เข้าสู่ยุคเหล็กจนกระทั่งราว ๆ ต้นศตวรรษที่ 5 ก่อนคริสตกาล (500 ปีก่อนคริสตกาล)

ยุคเหล็กในอินเดียถูกกำหนดว่าเริ่มต้นขึ้นตั้งแต่ยุคเครื่องปั้นดินเผาสีเทา ที่มีการใช้เหล็กในการผลิต ซึ่งมีอายุตั้งแต่ประมาณศตวรรษที่ 15 ก่อนคริสตกาล ไปจนถึงรัชสมัยของพระเจ้าอโศกมหาราช ในศตวรรษที่ 3 ก่อนคริสตกาล คำว่า "ยุคเหล็ก" ในทางโบราณคดีของเอเชียใต้, เอเชียตะวันออก และเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ เป็นคำที่ค่อนข้างใหม่และใช้ไม่บ่อยเท่ากับในยุโรปตะวันตก ทวีปแอฟริกาไม่มียุคสัมฤทธิ์ที่ชัดเจน หลายพื้นที่เปลี่ยนผ่านจากยุคหินสู่ยุคเหล็กโดยตรง นักโบราณคดีบางคนเชื่อว่า การถลุงเหล็ก ในแอฟริกาซับซาฮาราถูกพัฒนาขึ้นอย่างอิสระ โดยแยกจากยูเรเซีย และบริเวณใกล้เคียงทางตะวันออกเฉียงเหนือของแอฟริกา ตั้งแต่ราว 2,000 ปีก่อนคริสตกาล[4][5][6]

แนวคิดที่ว่ายุคเหล็กสิ้นสุดลงเมื่อมีการเริ่มต้นบันทึกทางประวัติศาสตร์นั้นไม่สามารถนำไปใช้กับทุกภูมิภาคได้ เนื่องจากการใช้ภาษาเขียนและเหล็กกล้า ได้ถูกพัฒนาขึ้นในช่วงเวลาที่ต่างกันในแต่ละพื้นที่ ตัวอย่างเช่น ในจีนมีการบันทึกประวัติศาสตร์ก่อนที่จะมีการถลุงเหล็ก ดังนั้นคำว่า "ยุคเหล็ก" จึงไม่ค่อยถูกนำมาใช้สำหรับโบราณคดีของจีน

สำหรับตะวันออกใกล้โบราณ การสถาปนาจักรวรรดิอะคีเมนิดราว 550 ปีก่อนคริสตกาล มักถูกใช้เป็นจุดสิ้นสุดของยุคเหล็ก แม้ว่าจะมีหลักฐานทางประวัติศาสตร์ที่บันทึกไว้ก่อนหน้านั้น (ตามบันทึกของเฮอรอโดทัส) ซึ่งปัจจุบันเราทราบแล้วว่ามีการบันทึกทางประวัติศาสตร์จำนวนมากตั้งแต่ยุคสัมฤทธิ์ในยุโรปกลาง และยุโรปตะวันตก การพิชิตของโรมัน ในศตวรรษที่ 1 ก่อนคริสตกาล ถือเป็นจุดสิ้นสุดของยุคเหล็ก ส่วนยุคเหล็กเยอรมัน ของสแกนดิเนเวีย สิ้นสุดลงราวค.ศ. 800 ตรงกับช่วงเริ่มต้นของยุคไวกิ้ง

ความเป็นมาของแนวคิดสามยุค

แก้
 
แผนที่แสดงขอบเขตของวัฒนธรรมเชอร์โนเลส (Chernoles culture) ในยุโรปตะวันออกช่วงปลายยุคสัมฤทธิ์

แนวคิดแบ่งยุคทางโบราณคดีเป็น ยุคหิน ยุคสัมฤทธิ์ และยุคเหล็ก ถูกนำมาใช้ครั้งแรกสำหรับยุโรปในช่วงครึ่งแรกของศตวรรษที่ 19 ต่อมาในช่วงครึ่งหลังของศตวรรษที่ 19 แนวคิดนี้ได้ถูกนำไปประยุกต์ใช้กับโบราณคดีของตะวันออกใกล้โบราณ ด้วย ชื่อของแนวคิดนี้ได้รับอิทธิพลมาจากตำนาน "ยุคของมนุษย์" (Ages of Man) โดยเฮสิโอด คริสเตียน ยูร์เกินเซน ทอมเซน (Christian Jürgensen Thomsen) เป็นผู้ริเริ่มนำแนวคิดยุคสามสมัยมาใช้กับโบราณคดีของสแกนดิเนเวีย (Scandinavia) ในช่วงทศวรรษ 1830 ต่อมาในช่วงทศวรรษ 1860 แนวคิดนี้ได้รับการยอมรับว่าเป็นวิธีการแบ่งช่วงเวลาที่เป็นประโยชน์สำหรับ "ประวัติศาสตร์ยุคแรกของมนุษยชาติ" (the earliest history of mankind) โดยทั่วไป[7] และเริ่มมีการนำไปประยุกต์ใช้ในสาขาอัสซีเรียวิทยา (Assyriology) การพัฒนาการแบ่งช่วงเวลาตามลำดับยุคแบบแผนที่เราคุ้นเคยในปัจจุบัน สำหรับโบราณคดีตะวันออกใกล้โบราณ เกิดขึ้นในช่วงทศวรรษที่ 1920 และ 1930[8]

นิยามของเหล็ก

แก้
 
อุกกาบาตวิลลาเมทท์ซึ่งเป็นเหล็กอุกกาบาตใหญ่เป็นอันดับ 6 ของโลกซึ่งเป็นแร่เหล็ก-นิกเกิล

เหล็กอุกกาบาต ซึ่งเป็นโลหะผสมเหล็ก-นิกเกิลตามธรรมชาติ ถูกนำมาใช้โดยผู้คนยุคโบราณหลายกลุ่ม ก่อนยุคเหล็กหลายพันปี เครื่องมือและอาวุธชิ้นแรก ที่ทำจากเหล็กอุกกาบาตที่ค้นพบ คือ ลูกปัด ขนาดเล็กเก้าเม็ด มีอายุประมาณ 3200 ปีก่อนคริสตกาล ซึ่งค้นพบในหลุมฝังศพที่ญิรซะฮ์ทางตอนใต้ของอียิปต์ โดยเหล็กอุกกาบาตเหล่านี้ถูกทำให้เป็นรูปร่างด้วยการตีอย่างประณีต[9][10][11]

ลักษณะเด่นของวัฒนธรรมยุคเหล็กคือการผลิตเครื่องมือและอาวุธจำนวนมาก ซึ่งไม่ได้ทำจากเหล็กที่เจอได้ทั่วไป แต่ทำขึ้นมาจากเหล็กกล้าหลอมที่ผสมคาร์บอนเพิ่ม[12] เหล็กกล้าที่ผลิตได้ด้วยวิธีนี้ทำให้ยุคนี้มีเครื่องมือและอาวุธที่มีความแข็งแรงและเบากว่าสัมฤทธิ์

เครื่องมือเหล็กที่ผ่านกระบวนการถลุง ปรากฏประปรายในแหล่งโบราณคดีตั้งแต่ช่วงกลางยุคสัมฤทธิ์ แม้ว่าเหล็กตามธรรมชาติจะมีอยู่ทั่วไปบนโลก แต่การถลุงเหล็กนั้น ต้องใช้ความร้อนสูงกว่า 1,250 °C (2,280 °F) ซึ่งเทคโนโลยีในยุคก่อนหน้านั้นส่วนใหญ่ยังไม่สามารถทำได้ จนกระทั่งปลายสหัสวรรษที่สองก่อนคริสตกาล ในทางกลับกัน ส่วนประกอบของสัมฤทธิ์ ซึ่งได้แก่ ดีบุก (จุดหลอมเหลว 231.9 °C (449.4 °F)) และทองแดง (จุดหลอมเหลว 1,085 °C (1,985 °F) ซึ่งถือว่าหลอมได้ง่ายกว่า) อยู่ในความสามารถของ เตาเผาสมัยยุคหินใหม่ (มีอายุตั้งแต่ 6,000 ปีก่อนคริสตกาล) ที่สามารถผลิตความร้อนได้เกินกว่า 900 °C (1,650 °F)[13]

การผลิตเหล็กในสมัยโบราณจำเป็นต้องใช้เตาเผาที่ออกแบบเป็นพิเศษ, วิธีการกำจัดสิ่งเจือปน, การควบคุมสัดส่วนของคาร์บอน, การคิดค้นวิธีการขึ้นรูปโลหะร้อน กระบวนการเหล่านี้ช่วยให้ผลิตเหล็กกล้าซึ่งมีประสิทธิภาพเหนือกว่าสัมฤทธิ์ในการผลิตเครื่องมือและอาวุธ นอกจากนั้นความก้าวหน้าทางเทคโนโลยีนี้ ยังมีอิทธิพลต่อการใช้เหล็กกล้าอีกด้วย กล่าวคือการผลิตเหล็กกล้าที่มีคุณภาพสูง ย่อมต้องอาศัยต้นทุนที่สูงกว่า

ลำดับเวลา

แก้
Bronze AgeStone Age

หลักฐานเบื้องต้น

แก้

หลักฐานเบื้องต้นที่ยังไม่แน่ชัดสำหรับการผลิตเหล็กมาจากชิ้นส่วนเหล็กขนาดเล็กจำนวนหนึ่ง ซึ่งมีส่วนผสมของคาร์บอนในปริมาณที่เหมาะสม พบในชั้นโบราณคดีของชาวฮิตไทต์ยุคต้น (Proto-Hittite) ที่ คามาน-คาเลโฮยุก (Kaman-Kalehöyük) ในตุรกียุคปัจจุบัน ซึ่งมีอายุประมาณ 2200-2000 ปีก่อนคริสตกาล อะคานุมะ (Akanuma) (2008) สรุปว่า "การรวมกันของการหาอายุด้วยคาร์บอน บริบททางโบราณคดี และการตรวจสอบทาง โลหวิทยาโบราณ (archaeometallurgy) ชี้ให้เห็นว่า มีความเป็นไปได้ที่การใช้เครื่องมือเหล็กที่ทำจากเหล็กกล้า (steel) เริ่มต้นขึ้นแล้วในสหัสวรรษที่ 3 ก่อนคริสตกาล ในอนาโตเลียกลาง"[14] ซูคโควา-เซโกโลวา (Souckova-Siegolová) (2001) แสดงให้เห็นว่า เครื่องมือเหล็กถูกผลิตขึ้นในอนาโตเลียกลางในปริมาณที่จำกัดมากประมาณ 1800 ปีก่อนคริสตกาล และถูกใช้โดยชนชั้นสูงทั่วไป แต่ไม่ใช่โดยสามัญชน ในช่วงจักรวรรดิฮิตไทต์ใหม่ (New Hittite Empire) (ประมาณ 1400-1200 ปีก่อนคริสตกาล)[15]

ในทำนองเดียวกัน หลักฐานทางโบราณคดียุคหลังของการผลิตเหล็กใน หุบเขาคงคา ของอินเดีย ก็มีการประมาณอายุเบื้องต้นไว้ที่ 1800 ปีก่อนคริสตกาล เตวาริ (Tewari) (2003) สรุปว่า "ความรู้เกี่ยวกับการหลอมเหล็กและการผลิตเครื่องมือเหล็กนั้นเป็นที่รู้จักกันดีในบริเวณวินธยัสตะวันออก และเหล็กมีการใช้ใน พื้นที่ราบกลางคงคา มาตั้งแต่อย่างน้อยต้นสหัสวรรษที่ 2 ก่อนคริสตกาล "[16] เมื่อถึงยุค ยุคสำริดกลาง วัตถุเหล็กหลอมจำนวนมาก (สามารถแยกแยะจากเหล็กนอกโลกได้จากการไม่มี นิกเกิล ในผลิตภัณฑ์) ปรากฏขึ้นใน ตะวันออกกลาง , เอเชียตะวันออกเฉียงใต้ และ เอเชียใต้

แหล่งโบราณคดีในแอฟริกายังเผยหลักฐานการผลิตเหล็กตั้งแต่ช่วง 2000-1200 ปีก่อนคริสตกาล[17][18][19][6] อย่างไรก็ตาม งานวิจัยล่าสุดบางชิ้นชี้ว่า การถือกำเนิดของการถลุงเหล็กในแอฟริกาอาจอยู่ระหว่าง 3000 ถึง 2500 ปีก่อนคริสตกาล โดยมีหลักฐานการผลิตเหล็กยุคแรกพบได้ในบางส่วนของไนจีเรีย แคเมรูน และแอฟริกากลาง ตั้งแต่ราว 2,000 ปีก่อนคริสตกาล วัฒนธรรมน็อก (Nok) ของไนจีเรีย อาจมีการถลุงเหล็กมาตั้งแต่ 1000 ปีก่อนคริสตกาล ในขณะที่วัฒนธรรมจenne-Djenno ที่อยู่ใกล้เคียงในหุบเขาไนเจอร์ของประเทศมาลี มีหลักฐานการผลิตเหล็กตั้งแต่ประมาณ 250 ปีก่อนคริสตกาล เทคโนโลยีเหล็กในพื้นที่ส่วนใหญ่ของแอฟริกาซับซาฮารา มีต้นกำเนิดมาจากแอฟริกาเอง โดยมีอายุย้อนหลังไปถึงก่อน 2000 ปีก่อนคริสตกาล การค้นพบเหล่านี้ยืนยันการคิดค้นการถลุงเหล็กอย่างเป็นอิสระในแอฟริกาซับซาฮารา

จุดเริ่มต้น

แก้
 
หุ่นจำลอง นักรบแห่งเฮิร์ชลันเดน (เยอรมัน: Krieger von Hirschlanden) รูปปั้นนักรบเปลือยกายที่มีอวัยวะเพศชายตั้งตรง ทำจากหินทราย เป็นรูปปั้นคนขนาดเท่าคนจริงที่เก่าแก่ที่สุดเท่าที่รู้จักในยุคเหล็กทางตอนเหนือของเทือกเขาแอลป์

หลักฐานทางโบราณคดีสมัยใหม่ชี้ให้เห็นว่า การผลิตเหล็กขนาดใหญ่ทั่วโลกเริ่มต้นขึ้นประมาณ 1200 ปีก่อนคริสตกาล ซึ่งเป็นการสิ้นสุดของยุคสัมฤทธิ์ ยุคเหล็กในยุโรปมักถูกมองว่าเป็นส่วนหนึ่งของการล่มสลายของยุคสัมฤทธิ์ในตะวันออกใกล้โบราณ

แอนโทนี สโนดกราส (Anthony Snodgrass)[20][21] ชี้แนะว่า ปัญหาการขาดแร่ดีบุกและการหยุดชะงักของการค้าขายในทะเลเมดิเตอร์เรเนียนเมื่อประมาณ 1300 ปีก่อนคริสตกาล บังคับให้ช่างโลหะต้องหาโลหะทดแทนสัมฤทธิ์ เครื่องมือสัมฤทธิ์จำนวนมากถูกนำไปหลอมใหม่เป็นอาวุธในช่วงเวลานั้น และการใช้เหล็กอย่างแพร่หลายมากขึ้นส่งผลให้เทคโนโลยีการผลิตเหล็กกล้าดีขึ้นและต้นทุนลดลง เมื่อดีบุกมีวางจำหน่ายอีกครั้ง เหล็กมีราคาถูกกว่า แข็งแรงกว่า เบากว่า และเครื่องมือเหล็กที่ตีขึ้นรูปแทนที่เครื่องมือสัมฤทธิ์ที่หล่อขึ้นรูปได้อย่างถาวร[22]

ในยุโรปกลางและยุโรปตะวันตก: ยุคเหล็กในยุโรปกลางและยุโรปตะวันตกกินระยะเวลาระหว่างประมาณ 800 ปีก่อนคริสตกาล ถึง 1 ปีก่อนคริสตกาล โดยเริ่มต้นในยุคเหล็กก่อนโรมันของยุโรปเหนือในประมาณ 600 ปีก่อนคริสตกาล และเข้าสู่ยุโรปเหนือของสแกนดิเนเวียในประมาณ 500 ปีก่อนคริสตกาล

ในตะวันออกใกล้โบราณ: ยุคเหล็กในตะวันออกใกล้โบราณถือว่ากินระยะเวลาระหว่างประมาณ 1200 ปีก่อนคริสตกาล (การล่มสลายของยุคสัมฤทธิ์) ถึงประมาณ 550 ปีก่อนคริสตกาล (หรือ 539 ปีก่อนคริสตกาล) ซึ่งตรงกับช่วงเริ่มต้นของประวัติศาสตร์นิพนธ์โดยเฮอรอโดทัส และนับเป็นจุดสิ้นสุดของยุคกึ่งก่อนประวัติศาสตร์

ในจีน: เนื่องจากจีนมีการประดิษฐ์อักษรขึ้นก่อน ดังนั้นจึงไม่มียุคก่อนประวัติศาสตร์ที่ชัดเจนซึ่งมีลักษณะเด่นคือการผลิตเหล็ก ยุคสัมฤทธิ์จีนจึงเปลี่ยนผ่านเข้าสู่ราชวงศ์ฉิน แห่งยุคจักรวรรดิจีนได้เกือบโดยตรง คำว่า "ยุคเหล็ก" ในบริบทของจีนนั้น บางครั้งใช้สำหรับช่วงเปลี่ยนผ่านระหว่างประมาณ 900 ปีก่อนคริสตกาล ถึง 100 ปีก่อนคริสตกาล ซึ่งเป็นช่วงที่มีโลหะผสมเหล็กปรากฏอยู่แม้ว่าจะไม่เด่นชัดก็ตาม

Maurya EmpireNorthern Black Polished WarePainted Gray WareViking AgeGermanic Iron AgeRoman Iron AgePre-Roman Iron AgeRoman ItalyEtruscan civilizationVillanovan cultureLate Period of ancient EgyptThird Intermediate Period of EgyptRoman EmpireLa Tène cultureHallstatt cultureClassical GreeceArchaic GreeceGreek Dark AgesAchaemenid Empire

ตะวันออกใกล้โบราณ

แก้

เชื่อกันว่ายุคเหล็กในตะวันออกใกล้โบราณเริ่มต้นขึ้นหลังจากการค้นพบเทคนิคการหลอมและตีเหล็กในอานาโตเลีย คอเคซัสหรือยุโรปตะวันออกเฉียงใต้ ในช่วงปลายสหัสวรรษที่ 2 ก่อนคริสตกาล (ประมาณ 1300 ปีก่อนคริสตกาล)[3] การถลุงเหล็กเบลอเมอรี่ (bloomery smelting) ที่เก่าแก่ที่สุด พบที่ เทลฮัมเมห์ (Tell Hammeh), จอร์แดน ประมาณ 930 ปีก่อนคริสตกาล (โดยประมาณจากการหาอายุด้วยคาร์บอน-14(14C))

ยุคเหล็กตอนต้นในพื้นที่คอเคซัสแบ่งตามธรรมเนียมออกเป็นสองช่วง คือ ยุคเหล็กตอนต้นที่ 1 มีอายุประมาณ 1100 ปีก่อนคริสตกาล และยุคเหล็กตอนต้นที่ 2 ตั้งแต่ศตวรรษที่ 10 ถึงศตวรรษที่ 9 ก่อนคริสตกาล ประเพณีทางวัตถุโบราณหลายอย่างของยุคสำริดตอนปลายยังคงดำเนินต่อไปในยุคเหล็กตอนต้น ดังนั้นจึงมีความต่อเนื่องทางสังคมและวัฒนธรรมในช่วงเปลี่ยนผ่านนี้[23]

ในอิหร่าน เครื่องมือเหล็กจริง ๆ ที่เก่าแก่ที่สุดยังไม่เป็นที่ทราบแน่ชัดจนกระทั่งศตวรรษที่ 9 ก่อนคริสตกาล[24] สำหรับอิหร่าน แหล่งโบราณคดีที่ศึกษาดีที่สุดในช่วงเวลานี้คือ เทปเป้ ฮัสซานลู (Teppe Hasanlu)

เอเชียตะวันตก

แก้

ในเมโสโปเตเมีย (Mesopotamia) ของชาวซูเมอร์, แอกแคด และ อัสซีเรีย การใช้เหล็กเบื้องต้นนั้นย้อนหลังไปไกลถึง 3,000 ปีก่อนคริสตกาล[25] เครื่องมือเหล็กหลอมที่เก่าแก่ที่สุดที่ค้นพบอย่างหนึ่งคือ มีดปลายเหล็ก พบในสุสาน ฮัตติคในอานาโตเลีย มีอายุประมาณ 2500 ปีก่อนคริสตกาล[26] การใช้อาวุธเหล็กอย่างแพร่หลายแทนที่อาวุธสำริดแพร่กระจายอย่างรวดเร็วไปทั่วตะวันออกใกล้ ภายในช่วงต้นสหัสวรรษที่ 1 ก่อนคริสตกาล

ครั้งหนึ่งเคยเชื่อกันว่า การถลุงเหล็กถูกคิดค้นโดยชาวฮิตไทต์ แห่งอานาโตเลีย ในช่วงยุคสำริดตอนปลาย ในฐานะที่เป็นส่วนหนึ่งของยุคสำริดตอนปลาย-ยุคเหล็กตอนต้น การล่มสลายของยุคสำริด ได้เห็นการแพร่กระจายเทคโนโลยีการผลิตเหล็กอย่างช้าๆ และค่อนข้างต่อเนื่องในภูมิภาคนี้ เคยเชื่อกันมานานว่าความสำเร็จของจักรวรรดิฮิตไทต์ในช่วงยุคสำริดตอนปลายนั้นมาจากข้อได้เปรียบที่เกิดจาก "การผูกขาด" การผลิตเหล็กในเวลานั้น[27] ดังนั้น ชาวทะเล (Sea Peoples) ที่รุกรานน่าจะเป็นผู้รับผิดชอบในการเผยแพร่ความรู้ไปทั่วภูมิภาคนี้ แนวคิดเรื่อง "การผูกขาดของฮิตไทต์" นี้ได้รับการตรวจสอบอย่างละเอียดมากขึ้นและไม่ใช่มุมมองที่เป็นฉันทามติในทางวิชาการอีกต่อไป[27] ในขณะที่มีเครื่องมือเหล็กบางอย่างจากยุคสำริดของอานาโตเลีย แต่จำนวนนั้นใกล้เคียงกับเครื่องมือเหล็กที่พบในอียิปต์และสถานที่อื่น ๆ ในช่วงเวลานั้น; และมีเพียงไม่กี่ชิ้นที่เป็นอาวุธ[28]

ตัวอย่างยุคแรกและการกระจายของการค้นพบโลหะที่ไม่ใช่โลหะมีค่า[29][แหล่งข้อมูลที่ตีพิมพ์เอง]
ช่วงเวลา เกาะครีต ทะเลอีเจียน กรีซ ไซปรัส รวม อานาโตเลีย สรุปรวม
1300–1200 ปีก่อนคริสตกาล 5 2 9 0 16 33 49
Total Bronze Age 5 2 9 0 16 33 49
1200–1100 ปีก่อนคริสตกาล 1 2 8 26 37 N/A 37
1100–1000 ปีก่อนคริสตกาล 13 3 31 33 80 N/A 80
1000–900 ปีก่อนคริสตกาล 37+ 30 115 29 211 N/A 211
รวมยุคเหล็ก
[Columns don't sum precisely] 		51 35 163 88 328 N/A 328
Sassanid EmpireParthian EmpireSeleucid EmpireAchaemenid EmpireRamesside PeriodAncient Near East

ช่วงเวลาเป็นเพียงการประมาณเท่านั้น โปรดดูรายละเอียดเพิ่มเติมแต่ละบทความ

  •    ยุคก่อนประวัติศาสตร์ (หรือยุคกึ่งก่อนประวัติศาสตร์)ของยุคเหล็ก   ยุคเหล็กประวัติศาสตร์

อียิปต์

แก้
บทความหลัก: สมัยระหว่างกลางที่สามแห่งอียิปต์

โลหะเหล็กนั้นหายากอย่างมากในสมบัติโบราณของอียิปต์ สำริดยังคงเป็นวัสดุหลักที่นั่นจนกระทั่งถูกจักรวรรดิอัสซีเรียใหม่ยึดครองในปี 671 ก่อนคริสตกาล คำอธิบายนี้น่าจะมาจากการที่ของเหลือใช้ส่วนใหญ่เป็นเครื่องประกอบในสุสาน ภาชนะและแจกันสำหรับงานศพ และเหล็กถูกชาวอียิปต์โบราณมองว่าเป็นโลหะที่ไม่บริสุทธิ์ จึงไม่เคยถูกนำมาใช้ในการผลิตสิ่งเหล่านี้หรือเพื่อวัตถุประสงค์ทางศาสนา เหล็กถูกเชื่อมโยงกับเซต วิญญาณแห่งความชั่วร้าย ซึ่งตามประเพณีของอียิปต์ ปกครองทะเลทรายตอนกลางของแอฟริกา[25] แกสตง มาสเปโร (Gaston Maspero) นักโบราณคดี ชาวฝรั่งเศส ค้นพบเศษเหล็กบางชิ้นใน ปิรามิดดำที่อาบูซิร (Abusir) ซึ่งมีอายุย้อนหลังไปก่อน 2000 ปีก่อนคริสตกาล มีการกล่าวถึงโลหะชนิดนี้ใน บทสวดงานศพของเปปิที่ 1[25] ทั้งดาบที่มีชื่อของฟาโรห์เมร์เนปทาห์ และขวานประจัญบานที่มีใบเหล็กและด้ามสำริดประดับทองคำ ล้วนพบได้จากการขุดค้นที่อูการิท (Ugarit)[26]

มีการตรวจสอบ กริชที่มีใบเหล็ก ซึ่งค้นพบในสุสานของตุตันคาเมนเมื่อร้อยกว่าปีก่อนคริสตกาล เมื่อเร็ว ๆ นี้ และพบว่ามีต้นกำเนิดมาจากนอกโลก[30][31][32]

ยุโรป

แก้
 
ปราสาทเมเดน ดอร์เซ็ต ประเทศอังกฤษ เนินป้อมยุคเหล็กกว่า 2,000 แห่งเป็นที่รู้จักกันในบริเตน

ยุคเหล็กในยุโรปเป็นยุคสุดท้ายของยุโรปยุคก่อนประวัติศาสตร์ และเป็นยุคแรกของยุคกึ่งก่อนประวัติศาสตร์ ซึ่งในเบื้องต้นหมายถึงคำอธิบายพื้นที่ใดพื้นที่หนึ่งโดยนักเขียนชาวกรีกและโรมัน สำหรับยุโรปส่วนใหญ่ ยุคนี้สิ้นสุดลงอย่างกะทันหันในแต่ละท้องถิ่นหลังจากการพิชิตของชาวโรมัน แม้ว่าการผลิตเหล็กจะยังคงเป็นเทคโนโลยีที่สำคัญจนถึงยุคปัจจุบัน แต่ในบางพื้นที่ ยุคเหล็กอาจจะยังคงอยู่จนถึงคริสต์ศตวรรษแรกๆ และอาจจะสิ้นสุดลงด้วยการเข้ารีตเป็นคริสต์ศาสนาหรือการถูกพิชิตครั้งใหม่ในช่วงสมัยการย้ายถิ่น

การผลิตเหล็กถูกนำเข้ามาสู่ยุโรปในช่วงปลายศตวรรษที่ 11 ก่อนคริสตกาล[33] น่าจะมาจากเทือกเขาคอเคซัส และแพร่หลายไปทางเหนือและตะวันตกอย่างช้า ๆ ตลอด 500 ปีต่อมา ยุคเหล็กไม่ได้เริ่มต้นขึ้นเมื่อเหล็กปรากฏตัวครั้งแรกในยุโรป แต่เริ่มต้นขึ้นเมื่อเหล็กเริ่มแทนที่สำริดในการผลิตเครื่องมือและอาวุธ[34] มันไม่ได้เกิดขึ้นในเวลาเดียวกันทั่วทั้งยุโรป พัฒนาการทางวัฒนธรรมท้องถิ่นมีบทบาทสำคัญในการเปลี่ยนผ่านสู่ยุคเหล็ก ตัวอย่างเช่น ยุคเหล็กของไอร์แลนด์ยุคก่อนประวัติศาสตร์เริ่มต้นขึ้นประมาณ 500 ปีก่อนคริสตกาล (ในขณะที่ยุคเหล็กของกรีกสิ้นสุดลงแล้ว) และสิ้นสุดลงประมาณ 400 ปีหลังคริสตกาล การใช้เทคโนโลยีเหล็กอย่างแพร่หลายถูกนำมาใช้ในยุโรปพร้อม ๆ กับเอเชีย[35] ยุคเหล็กก่อนประวัติศาสตร์ในยุโรปกลางแบ่งออกเป็นสองช่วง โดยอิงตามวัฒนธรรมฮัลล์สตัทท์ (ยุคเหล็กตอนต้น) และ ลาแตน (ยุคเหล็กตอนปลาย)[36] วัตถุโบราณของฮัลล์สตัทท์และลาแตนประกอบด้วย 4 ช่วง (A, B, C, D)[37][38][39]

วัฒนธรรม ช่วง A ช่วง B ช่วง C ช่วง D
ฮัลล์สตัทท์ ปี 1200–700 ก่อนคริสตกาล
หลุมศพแบน 		ปี 1200–700 ก่อนคริสตกาล
เครื่องปั้นดินเผาทำจากพหุรงค์ 		ปี 700–600 ก่อนคริสตกาล
ดาบเหล็กและสัมฤทธิ์ขนาดใหญ่ 		ปี 600–475 ก่อนคริสตกาล
ดาบกริช เข็มกลัด และเครื่องประดับแหวน ที่คาดเอว
ลาแตน ปี 450–390 ก่อนคริสตกาล
แบบรูปตัว S เกลียว และทรงกลม 		ปี 390–300 ก่อนคริสตกาล
ดาบเหล็ก มีดใหญ่ หัวหอก 		ปี 300–100 ก่อนคริสตกาล
โซ่เหล็ก ดาบเหล็ก เข็มขัด หัวหอกใหญ่ 		ปี 100–15 ก่อนคริสตกาล
ขอเกี่ยวเหล็ก เลื่อย เคียว และค้อน
 
ดาบแห่งยุคเหล็กของวัฒนธรรมโคโกตัสที่ 2 (Cogotas II) ในประเทศสเปน

ยุคเหล็กในยุโรปมีลักษณะเด่นที่การออกแบบเครื่องมือ อาวุธ และเครื่องใช้ต่างๆ ที่มีความประณีตซับซ้อนมากขึ้น[25] เครื่องมือเหล่านี้ไม่ได้ถูกหล่อขึ้นรูปอีกต่อไป แต่ถูกตีขึ้นรูปร่าง และมีการตกแต่งลวดลายที่สวยงามและโค้งมนแทนที่จะเป็นเส้นตรงง่ายๆ รูปทรงและลักษณะของเครื่องประดับบนอาวุธยุโรปเหนือ มีบางส่วนที่คล้ายคลึงกับอาวุธโรมัน ในขณะที่บางส่วนก็มีความแตกต่างอย่างชัดเจนและบ่งบอกถึงศิลปะแบบยุโรปเหนือ[40]

ซิตาเนียเดบริเทย์รอส (Citânia de Briteiros) ตั้งอยู่ที่เมืองกีมาไรช์ ประเทศโปรตุเกส เป็นหนึ่งในตัวอย่างแหล่งโบราณคดีของยุคเหล็ก ชุมชนแห่งนี้ (หมู่บ้านที่มีป้อมปราการ) ครอบคลุมพื้นที่ 3.8 เฮกตาร์ (9.4 เอเคอร์) และทำหน้าที่เป็นจุดยุทธศาสตร์ของชาวเคลต์ไอบีเรีย เพื่อต่อต้านการรุกรานของโรมัน แหล่งโบราณคดีแห่งนี้มีอายุย้อนหลังไปกว่า 2,500 ปี เริ่มมีการสำรวจโดย ฟรานซิสกู มาร์ตินส์ ซาร์เมนโต (Francisco Martins Sarmento) ตั้งแต่ปี ค.ศ. 1874 มีการค้นพบโถสองหู (amphora) (ภาชนะที่มักใช้ใส่ไวน์หรือน้ำมันมะกอก) เหรียญ เศษภาชนะดินเผา อาวุธ เครื่องประดับ รวมถึงซากปรักหักพังของห้องอาบน้ำและ pedra formosa (แปลตรงตัวอักษรว่า "หินงาม")[41][42]

เอเชีย

แก้

เอเชียกลาง

แก้

ยุคเหล็กในเอเชียกลางเริ่มต้นขึ้นเมื่อมีการค้นพบเครื่องมือเหล็กปรากฏอยู่ท่ามกลางชาวซากา (Saka) ซึ่งเป็นชนชาติอินโด-ยุโรป ในบริเวณซินเจียง (ประเทศจีนในปัจจุบัน) ราวศตวรรษที่ 10 ถึงศตวรรษที่ 7 ก่อนคริสตกาล ตัวอย่างเช่น เครื่องมือที่พบในแหล่งสุสานชอว์ฮูโข่ว[43]

วัฒนธรรมพาซิริก (Pazyryk) เป็นวัฒนธรรมทางโบราณคดีของยุคเหล็ก (ราวศตวรรษที่ 6 ถึงศตวรรษที่ 3 ก่อนคริสตกาล) ที่ระบุโดยแหล่งโบราณวัตถุที่ขุดค้นได้และมัมมี่มนุษย์ที่พบในดินเยือกแข็งแถบไซบีเรียในเทือกเขาอัลไต

เอเชียตะวันออก

แก้
ข้อมูลเพิ่มเติม: History of metallurgy in China § Iron
Three Kingdoms of KoreaProto–Three Kingdoms of KoreaGojoseonKofun periodYayoi periodEarly Imperial ChinaImperial ChinaIron Age ChinaWarring States periodSpring and Autumn Period

ช่วงเวลาเป็นเพียงการประมาณเท่านั้น โปรดดูรายละเอียดเพิ่มเติมแต่ละบทความ

ในประเทศจีนมีการค้นพบจารึกสำริดจีน (Chinese bronze inscriptions) ราว 1200 ปีก่อนคริสตกาล ซึ่งมาก่อนการพัฒนาโลหะวิทยาเหล็ก ซึ่งรู้จักกันในศตวรรษที่ 9 ก่อนคริสตกาล[44][45] อักษรตราประทับขนาดใหญ่ (large seal script) ถูกระบุด้วยกลุ่มตัวอักษรจากหนังสือชื่อ ซื่อโจวเปี่ยน (Shǐ Zhòu Piān) ราว 800 ปีก่อนคริสตกาล ดังนั้น ในจีน ยุคก่อนประวัติศาสตร์ได้เปลี่ยนผ่านสู่ประวัติศาสตร์ที่แบ่งตามราชวงศ์ที่ปกครอง โดยเริ่มต้นในช่วงที่เริ่มมีการใช้เหล็ก และคำว่า "ยุคเหล็ก" จึงไม่ถูกนำมาใช้โดยทั่วไปเพื่ออธิบายช่วงเวลาหนึ่งในประวัติศาสตร์จีน โลหะวิทยาเหล็กแพร่หลายไปยัง หุบเขาแยงซี ในช่วงปลายศตวรรษที่ 6 ก่อนคริสตกาล[46] มีการค้นพบเครื่องมือเหล็กเพียงไม่กี่ชิ้นที่ฉางชาและหนานจิง หลักฐานจากสุสานชี้ให้เห็นว่า การใช้เหล็กเริ่มแรกในหลิงหนาน อยู่ในช่วงกลางถึงปลายยุครณรัฐ (ประมาณ 350 ปีก่อนคริสตกาล) เครื่องมือเหล็กสไตล์ฮูซี่ (husi) ซึ่งไม่ใช่โลหะมีค่าที่สำคัญ รวมถึงเครื่องมือเหล็กที่พบในสุสานที่ Guwei-cun ของศตวรรษที่ 4 ก่อนคริสตกาล[47]

เทคนิคที่ใช้ในหลิงหนานเป็นการผสมผสานระหว่างแม่พิมพ์หอยสองฝาอันเป็นเอกลักษณ์ของภาคใต้ และการนำเทคโนโลยีแม่พิมพ์ชิ้นหนึ่งจากจงหยวน (Zhongyuan) มาใช้ ผลิตภัณฑ์ที่เกิดจากการผสมผสานระหว่างสองช่วงเวลานี้ ได้แก่ ระฆัง ภาชนะ อาวุธและเครื่องประดับ และการหล่อที่ซับซ้อน

วัฒนธรรมยุคเหล็กของที่ราบสูงทิเบตมีความเกี่ยวข้องอย่างชั่วคราวกับวัฒนธรรมซังซุง (ตามที่บรรยายไว้ในงานเขียนยุคแรกของทิเบต)

ในญี่ปุ่น มีการตั้งสมมติฐานว่าสิ่งของเหล็ก เช่น เครื่องมือ อาวุธ และของตกแต่ง เข้ามาในญี่ปุ่นในช่วงปลายยุคยาโยอิ (ประมาณ 300 ปีก่อนคริสตกาล – ค.ศ. 300)[48] หรือยุคโคฟุง (ประมาณ 250–538 ค.ศ. 538) ซึ่งน่าจะมาจากคาบสมุทรเกาหลีและจีน

ลักษณะเด่นของยุคยาโยอิ ได้แก่ การปรากฏของรูปแบบเครื่องปั้นดินเผาแบบใหม่และการเริ่มต้นการทำนาแบบขั้นบันไดอย่างเข้มขัน วัฒนธรรมยาโยอิ เจริญรุ่งเรืองในพื้นที่ทางภูมิศาสตร์ตั้งแต่ทางใต้ของเกาะคีวชู ไปจนถึงทางเหนือของเกาะฮนชู ยุคโคฟุงและยุคอาซูกะย่อย บางครั้งเรียกรวมกันว่ายุคยามาโตะ คำว่า โคฟุง เป็นภาษาญี่ปุ่นสำหรับประเภทของเนินสุสานที่สร้างขึ้นในยุคนั้น

 
ชุดเกราะอกและคอของชิลลา จัดแสดงอยู่ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติเกาหลีในโซล (ราว ๆ คริสต์ศักราชที่ 3)

เครื่องมือเหล็กถูกนำเข้ามาสู่ คาบสมุทรเกาหลี ผ่านการค้าขายกับหัวเมืองและสังคมระดับรัฐในพื้นที่ทะเลเหลือง ในช่วงศตวรรษที่ 4 ก่อนคริสตกาล ซึ่งตรงกับช่วงปลายของยุครณรัฐ แต่ก่อนช่วงเริ่มต้นของราชวงศ์ฮั่นตะวันตก[49][50] ยุน เสนอว่าเหล็กถูกนำเข้ามาสู่หัวเมืองที่ตั้งอยู่ตามหุบเขาแม่น้ำของเกาหลีเหนือ ซึ่งไหลลงสู่ทะเลเหลือง เช่น แม่น้ชองชอนและแม่น้ำแทดงเป็นลำดับแรก[51] การผลิตเหล็กตามมาอย่างรวดเร็วในช่วงศตวรรษที่ 2 ก่อนคริสตกาล และเครื่องมือเหล็กถูกนำมาใช้โดยเกษตรกรภายในศตวรรษที่ 1 ในเกาหลีใต้[49] ขวานเหล็กหล่อที่เก่าแก่ที่สุดเท่าที่รู้จักในเกาหลีใต้ พบในลุ่มแม่น้ำกึม (Geum River) ช่วงเวลาที่การผลิตเหล็กเริ่มต้นขึ้นตรงกับช่วงเวลาที่หัวเมืองรวมตัวกันอย่างซับซ้อนของ เกาหลีในยุคก่อนประวัติศาสตร์ (Proto-historic Korea) ได้ก่อตั้งขึ้น หัวเมืองรวมตัวกันอย่างซับซ้อนเหล่านี้เป็นบรรพบุรุษของรัฐยุคแรก ๆ เช่น ชิลลา แพ็กเจ โคกูรยอ และคายา[50][52] แท่งเหล็กเป็นสิ่งของสำคัญในสุสาน และบ่งบอกถึงความมั่งคั่งหรือฐานะของผู้เสียชีวิตในช่วงเวลานี้[53]

เอเชียใต้

แก้
Maurya EmpireNanda EmpireShaishunaga dynastyHaryanka dynastyPradyota dynastyBrihadratha dynastyMahajanapadasJanapadaIron Age in IndiaMagadha

ช่วงเวลาเป็นเพียงการประมาณเท่านั้น โปรดดูรายละเอียดเพิ่มเติมแต่ละบทความ

หลักฐานเบื้องต้นของการถลุงเหล็กมีอายุย้อนหลังไปหลายศตวรรษก่อนยุคเหล็กอย่างแท้จริง[54] มีการใช้เหล็กที่มุนดิกัค ในการผลิตเครื่องมือบางอย่างในช่วงสหัสวรรษที่ 3 ก่อนคริสตกาล เช่น กระดิ่งทองแดง/สำริดขนาดเล็กที่มีลิ้นเหล็ก แท่งทองแดง/สำริดที่มีปุ่มประดับเหล็กสองอัน และด้ามกระจกทองแดง/สำริด ประดับด้วยปุ่มเหล็ก[55] ค้นพบเครื่องมือ รวมทั้งมีดและใบมีดขนาดเล็กในรัฐเตลังคานา ของอินเดีย ซึ่งมีอายุระหว่าง 2400 ปีก่อนคริสตกาล ถึง 1800 ปีก่อนคริสตกาล[56][57] ประวัติศาสตร์ของโลหะวิทยาในอนุทวีปอินเดีย เริ่มต้นขึ้นก่อนสหัสวรรษที่ 3 ก่อนคริสตกาล แหล่งโบราณคดีในอินเดีย เช่น มัลฮาร์, ดาห์ดูปุระ, ราชา นาลา กา ติลา, ลาฮูราเดวา โกสัมพี และจุฬศรี อลาหาบาด ในรัฐอุตตรประเทศ ในปัจจุบัน แสดงเครื่องมือเหล็กในช่วง 1800-1200 ปีก่อนคริสตกาล[16]

ตามที่หลักฐานจากแหล่งโบราณคดี ราชา นาลา กา ติลา และมัลฮาร์ ชี้ให้เห็นถึงการใช้เหล็กประมาณ 1800/1700 ปีก่อนคริสตกาล การถลุงเหล็กอย่างแพร่หลายมาจาก มัลฮาร์ และพื้นที่โดยรอบ แหล่งโบราณคดียแห่งนี้สันนิษฐานว่าเป็นศูนย์กลางการถลุงเหล็กเบลอเมอรี่ เนื่องจากตั้งอยู่ระหว่างแม่น้ำกรมนาสา และแม่น้ำคงคา แหล่งโบราณคดียแห่งนี้แสดงเทคโนโลยีทางการเกษตรกรรม เช่น เครื่องมือเหล็ก เคียว ตะปู ตะขอ ปลายหอก ฯลฯ อย่างน้อยประมาณ 1500 ปีก่อนคริสตกาล[58] การขุดค้นทางโบราณคดีในไฮเดอราบาด แสดงแหล่งฝังศพยุคเหล็ก[59]

ช่วงต้นสหัสวรรษที่ 1 ก่อนคริสตกาล มีการพัฒนาโลหะวิทยาเหล็กอย่างแพร่หลายในอินเดีย ความก้าวหน้าทางเทคโนโลยีและความเชี่ยวชาญด้านโลหะวิทยาเหล็กประสบความสำเร็จในช่วงที่มีการตั้งถิ่นฐานอยู่อย่างสงบสุขแห่งนี้ มีการระบุศูนย์กลางการผลิตเหล็กแห่งหนึ่งใน อินเดียตะวันออก ว่ามีอายุย้อนหลังไปถึงสหัสวรรษที่ 1 ก่อนคริสตกาล[60] ในอินเดียใต้ (ไมซอร์ในปัจจุบัน) เหล็กปรากฏขึ้นเร็วตั้งแต่ศตวรรษที่ 12 ถึง 11 ก่อนคริสตกาล การพัฒนาเหล่านี้เร็วเกินไปสำหรับการติดต่ออย่างใกล้ชิดทางใดทางหนึ่งกับภาคตะวันตกเฉียงเหนือของประเทศ[60] ตำราอุปนิษัท ของอินเดีย กล่าวถึงโลหะวิทยา[61] และยุคราชวงศ์โมริยะของอินเดีย มีความก้าวหน้าทางด้านโลหะวิทยา[62] ช่วงแรก ๆ ของปี 300 ก่อนคริสตกาล หรือไม่เกิน ค.ศ. 200 มีการผลิตเหล็กกล้าคุณภาพสูงในอินเดียใต้ โดยใช้เทคนิคที่ต่อมาเรียกว่า เทคนิคเตาหลอม ในระบบนี้ เหล็กกล้าเนื้อละเอียด ถ่าน และแก้ว ถูกผสมกันในหม้อดินเผา และถูกความร้อนจนเหล็กละลายและดูดซับคาร์บอน[63]

ยุคเหล็กตอนต้นในช่วงก่อนประวัติศาสตร์ของศรีลังกา มีอายุระหว่าง 1000 ปีก่อนคริสตกาล ถึง 600 ปีก่อนคริสตกาล หลักฐานคาร์บอนกัมมันตรังสีได้เก็บรวบรวมมาจากอนุราธปุระ และแหล่งพักพิงอาลิกาลา ที่สีคิริยะ[64][65][66][67] มีบันทึกว่าเมืองอนุราธปุระ ขยายตัวครอบคลุมพื้นที่ 10 ha (25 เอเคอร์) ภายใน 800 ปีก่อนคริสตกาล และขยายตัวเป็น 50 ha (120 เอเคอร์) ภายใน 700-600 ปีก่อนคริสตกาล กลายเป็นเมือง[68] โครงกระดูกของหัวหน้าเผ่าในยุคเหล็กตอนต้น ถูกขุดค้นพบที่อนัยโกได, แจฟฟ์นา ชื่อ โคเวต้า (Ko Veta) ถูกสลักไว้บนตราประทับ ด้วยอักษรพราหมี ที่ฝังอยู่กับโครงกระดูก นักโบราณคดีประมาณการว่าอยู่ในช่วงศตวรรษที่ 3 ก่อนคริสตกาล "Ko" ซึ่งแปลว่า "กษัตริย์" ในภาษาทมิฬ เทียบได้กับชื่ออื่น ๆ เช่น โคอาทัน (Ko Atan) และ โค ปูติวิระ (Ko Putivira) ที่ปรากฏในจารึกอักษรพราหมีร่วมสมัยในอินเดียใต้[69] นอกจากนี้ยังมีการคาดการณ์ว่าแหล่งโบราณคดีของยุคเหล็กตอนต้นอาจมีอยู่ที่ กันดารอดไก, มัตโทตา, ปิลาปิตียา และ ติสสมาณาราม[65]

หลักฐานจารึกที่ถอดรหัสได้อย่างชัดเจนยุคแรกสุดที่พบในอนุทวีปอินเดีย คือ เสาหลักอโศก ของพระเจ้าอโศกมหาราช ในศตวรรษที่ 3 ก่อนคริสตกาล ซึ่งใช้อักษรพราหมีเขียน แต่เดิมนักวิชาการหลายคนคิดว่าจารึกบางส่วนมีอายุอยู่ก่อนสมัยอโศก เช่น จารึกบนหีบศพพิพาหวา (Piprahwa relic casket inscription), จารึกบนเสาหลักบาห์ลี (Badli pillar inscription), จารึกบนหีบศพภัตติโปรลู (Bhattiprolu relic casket inscription), จารึกแผ่นทองแดงโซห์คอรา (Sohgaura copper plate inscription), จารึกอักษรพราหมีมหาสถานครห์ (Mahasthangarh Brahmi inscription), ข้อความบนเหรียญเอแรน (Eran coin legend), ข้อความบนเหรียญตักศิลา (Taxila coin legends) และจารึกบนเหรียญเงินของโสไฟต์ (Sophytes) อย่างไรก็ตาม นักวิชาการรุ่นหลังได้กำหนดอายุของจารึกเหล่านี้ให้ใหม่ในภายหลัง[70]

เอเชียตะวันออกเฉียงใต้

แก้
TarumanagaraBuni culturePrehistory of IndonesiaHistory of the Philippines (900-1521)History of the PhilippinesIgorot societySa Huỳnh cultureImperial VietnamÓc Eo cultureSa Huỳnh culture

ช่วงเวลาเป็นเพียงการประมาณเท่านั้น โปรดดูรายละเอียดเพิ่มเติมแต่ละบทความ

[รูปภาพ: ต่างหูแบบลิงหลิง-โอ จากลูซอน ประเทศฟิลิปปินส์]

 
ต่างหูแบบหลิงหลิง-โอ จากเกาะลูซอน ประเทศฟิลิปปินส์

งานวิจัยโบราณคดีในประเทศไทย ที่แหล่งโบราณคดีบ้านดอนตาเพชร และเขาสามแก้ว พบเครื่องมือโลหะ หิน และแก้ว ที่มีสไตล์ศิลปะที่สัมพันธ์กับอนุทวีปอินเดีย ซึ่งบ่งชี้ถึงการเผยแพร่ลัทธิความเชื่อของอินเดียในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ เริ่มต้นในช่วงศตวรรษที่ 4 ถึง 2 ก่อนคริสตกาล ในช่วงปลายยุคเหล็ก[71]


ในฟิลิปปินส์และเวียดนาม วัฒนธรรมซาฮฺยีญ แสดงหลักฐานของเครือข่ายการค้าที่กว้างขวาง ลูกปัดของวัฒนธรรมซาฮฺยีญ ปัดทำจากแก้ว คาร์เนเลี่ยน อะเกต โอลิวีน เซอร์คอน ทอง และโกเมน ซึ่งวัตถุดิบเหล่านี้ส่วนใหญ่ไม่ได้มีอยู่ในภูมิภาค และน่าจะเป็นการนำเข้า นอกจากนี้ยังพบกระจกสำริดสไตล์ราชวงศ์ฮั่น ตามแหล่งโบราณคดีของวัฒนธรรมซาฮฺยีญ ในทางกลับกัน เครื่องประดับหูที่ผลิตโดยวัฒนธรรมซาฮฺยีญ ยังถูกพบในแหล่งโบราณคดีในภาคกลางของประเทศไทย รวมถึงเกาะหลานยฺหวี่ด้วย[72]: 211–217 

แอฟริกา

แก้
 
ตัวอย่างรูปแบบเตาเผาเบลอเมอรี่ของแอฟริกา

หลักฐานเบื้องต้นเกี่ยวกับเทคโนโลยีเหล็กในแอฟริกาใต้สะฮารา สามารถพบได้ตามแหล่งโบราณคดี เช่น KM2 และ KM3 ทางตะวันตกเฉียงเหนือของประเทศแทนซาเนีย และบางส่วนของ ไนจีเรีย และ สาธารณรัฐแอฟริกากลาง นูเบีย เป็นหนึ่งในสถานที่ไม่กี่แห่งในแอฟริกาที่มียุคสำริด ที่ยาวนานควบคู่ไปกับ อียิปต์ และอีกหลายพื้นที่ในแอฟริกาเหนือ

ความรู้ทางวิทยาศาสตร์และการพัฒนาเทคโนโลยีโลหะวิทยาโบราณ มีต้นกำเนิดมาจากศูนย์กลางมากมายในแอฟริกา โดยศูนย์กลางเหล่านี้ตั้งอยู่ที่ แอฟริกาตะวันตก แอฟริกากลาง และ แอฟริกาตะวันออก เนื่องจากศูนย์กลางเหล่านี้ตั้งอยู่ภายในแอฟริกา การพัฒนาโลหะวิทยาเหล็กเหล่านี้จึงเป็นเทคโนโลยีพื้นเมืองของแอฟริกา[73] การพัฒนาโลหะวิทยาเหล็กเกิดขึ้นที่ เลจจา ประเทศไนจีเรีย ระหว่าง 2631-2458 ปีก่อนคริสตกาล, ที่ โอบุย สาธารณรัฐแอฟริกากลาง ระหว่าง 2136-1921 ปีก่อนคริสตกาล, ที่ ชิแร โอมา 147 ประเทศไนเจอร์ ระหว่าง 1895-1370 ปีก่อนคริสตกาล และที่เดกปาสันแวร์ ประเทศโตโก ระหว่าง 1297-1051 ปีก่อนคริสตกาล[73]


แม้ว่าจะมีหลักฐานการใช้ทองแดงและสำริดเบื้องต้นในไนเจอร์ ซึ่งอาจมีอายุย้อนหลังไปได้ไกลถึง 1500 ปีก่อนคริสตกาล แต่ก็มีหลักฐานของโลหะวิทยาเหล็กใน เทอร์มิท ไนเจอร์ ตั้งแต่ช่วงเวลานี้ด้วยเช่นกัน[17][74] นูเบียเป็นผู้ผลิตและส่งออกเหล็กรายใหญ่หลังจากราชวงศ์นูเบียถูกขับออกจากอียิปต์โดยอัสซีเรีย ในศตวรรษที่ 7 ก่อนคริสตกาล[75]

แม้ว่าจะมีความไม่แน่นอนอยู่บ้าง นักโบราณคดีบางคนเชื่อว่าโลหะวิทยาเหล็กถูกพัฒนาขึ้นอย่างอิสระในแอฟริกาซับซาฮาราตะวันตก แยกจากยูเรเซีย และพื้นที่ใกล้เคียงของแอฟริกาเหนือและตะวันออกเฉียงเหนือ[4][5]

แหล่งโบราณคดีที่มีเตาเผาถลุงเหล็กและกากตะกรัน ยังถูกขุดค้นพบตามแหล่งต่างๆ ใน เขตนนสุขกา (Nsukka) ทางตะวันออกเฉียงใต้ของไนจีเรีย ในบริเวณที่ปัจจุบันคือ อิโบแลนด์ (Igboland) โดยมีการกำหนดอายุย้อนหลังไปถึง 2000 ปีก่อนคริสตกาล ที่แหล่งเลจจา (Lejja) (เอเซ-อุโซมากา 2009)[6][5] และ 750 ปีก่อนคริสตกาล ที่แหล่งโอปิ (Opi) (ฮอลล์ 2009)[5]

แหล่งโบราณคดี กบาบริ (Gbabiri) (สาธารณรัฐแอฟริกากลาง) ได้สละหลักฐานของโลหะวิทยาเหล็ก จากเตาเผาลดแร่และโรงตีเหล็ก โดยมีอายุเริ่มต้นระหว่าง 896-773 ปีก่อนคริสตกาล และ 907-796 ปีก่อนคริสตกาล ตามลำดับ[76] ในทำนองเดียวกัน การถลุงในเตาเผาแบบเบลอเมอรี่ ปรากฏขึ้นใน วัฒนธรรมน็อก (Nok culture) ของไนจีเรียตอนกลาง ประมาณ 550 ปีก่อนคริสตกาล และอาจจะมีก่อนหน้านั้นอีกสองสามศตวรรษ[77][78][4][76]

การใช้เหล็กและทองแดงในแอฟริกาใต้สะฮารา แพร่กระจายไปทางใต้และตะวันออกจากแอฟริกากลาง ควบคู่ไปกับการขยายตัวของชาวแบนทู ตั้งแต่ภูมิภาคแคเมรูน ไปยังทะเลสาบใหญ่ของแอฟริกา ในศตวรรษที่ 3 ก่อนคริสตกาล ไปถึงแหลมกู๊ดโฮป ประมาณ 400 ปีหลังคริสตกาล[17] อย่างไรก็ตาม การใช้เหล็กอาจมีการปฏิบัติในแอฟริกากลางตั้งแต่ช่วงสหัสวรรษที่ 3 ก่อนคริสตกาล[79] มีการค้นพบเหล็กกล้า ที่ผลิตขึ้นโดยใช้หลักการอุ่นเครื่องเบื้องต้นที่ซับซ้อน ในช่วงศตวรรษที่ 1 หลังคริสตกาล ทางตะวันตกเฉียงเหนือของประเทศแทนซาเนีย[80]

 
ลำดับการผลิตเหล็กเบลอเมอรี่ทั่วไป เริ่มตั้งแต่การหาวัตถุดิบ ไปจนถึงการถลุงและตีเหล็ก
Bantu expansionNok cultureSub-Saharan AfricaAfrican Iron AgeAksumite EmpireKingdom of KushThird Intermediate Period

ช่วงเวลาเป็นเพียงการประมาณเท่านั้น โปรดดูรายละเอียดเพิ่มเติมแต่ละบทความ

ยุคเหล็กในภูมิภาคต่าง ๆ

แก้

อ้างอิง

แก้
  1. ↑ แม่แบบ:Britannica URL
  2. ↑ Milisauskas, Sarunas, บ.ก. (2002). European Prehistory: A Survey. Springer. ISBN 978-0306467936. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 23 November 2022.
  3. ↑ 3.0 3.1 Waldbaum, Jane C. (1978). "From bronze to iron: the transition from the bronze age to the iron age in the Eastern Mediterranean". Studies in Mediterranean Archaeology. Astroem.
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 อ้างอิงผิดพลาด: ป้ายระบุ <ref> ไม่ถูกต้อง ไม่มีการกำหนดข้อความสำหรับอ้างอิงชื่อ Eggert 2014 51–59
  5. ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 อ้างอิงผิดพลาด: ป้ายระบุ <ref> ไม่ถูกต้อง ไม่มีการกำหนดข้อความสำหรับอ้างอิงชื่อ Holl-2009
  6. ↑ 6.0 6.1 6.2 Eze–Uzomaka, Pamela. "Iron and its influence on the prehistoric site of Lejja". Academia. University of Nigeria, Nsukka. สืบค้นเมื่อ 12 December 2014.
  7. ↑ von Rotteck, K.; Welcker, K.T. (1864). Das Staats-Lexikon: Bd. Das Staats-Lexikon: Enzyklopädie der sämmtlichen Staatswissenschaften für alle Stände : in Verbindung mit vielen der angesehensten Publicisten Deutschlands (ภาษาเยอรมัน). F. A. Brockhaus. p. 774. สืบค้นเมื่อ 2024-07-19.
  8. ↑ Oriental Institute Communications, Issues 13–19, Oriental Institute of the University of Chicago, 1922, p. 55.
  9. ↑ Rehren, Thilo; Belgya, Tamás; Jambon, Albert; Káli, György; Kasztovszky, Zsolt; Kis, Zoltán; Kovács, Imre; Maróti, Boglárka; Martinón-Torres, Marcos; Miniaci, Gianluca; Pigott, Vincent C.; Radivojević, Miljana; Rosta, László; Szentmiklósi, László; Szőkefalvi-Nagy, Zoltán (2013). "5,000 years old Egyptian iron beads made from hammered meteoritic iron" (PDF). Journal of Archaeological Science. 40 (12): 4785–4792. Bibcode:2013JArSc..40.4785R. doi:10.1016/j.jas.2013.06.002.
  10. ↑ Rapp, G.R. (2002). Archaeomineralogy. Natural Science in Archaeology. Springer Berlin Heidelberg. p. 164. ISBN 978-3-540-42579-3.
  11. ↑ Hummel, R.E. (2004). Understanding Materials Science: History, Properties, Applications, Second Edition. Springer. p. 125. ISBN 978-0-387-20939-5.
  12. ↑ Sharma, Priyanka (2020-10-21). "Iron Age– its Duration and Characteristics". History Flame (ภาษาอังกฤษแบบอเมริกัน). สืบค้นเมื่อ 2023-01-15.
  13. ↑ McClellan, J.E.; Dorn, H. (2006). Science and Technology in World History: An Introduction. Johns Hopkins University Press. p. 21. ISBN 978-0-8018-8360-6.
  14. ↑ Akanuma, Hideo (2008). "The Significance of Early Bronze Age Iron Objects from Kaman-Kalehöyük, Turkey" (PDF). Anatolian Archaeological Studies. Tokyo: Japanese Institute of Anatolian Archaeology. 17: 313–20.
  15. ↑ Souckova-Siegolová, J. (2001). "Treatment and usage of iron in the Hittite empire in the 2nd millennium BC". Mediterranean Archaeology. 14: 189–93.
  16. ↑ 16.0 16.1 อ้างอิงผิดพลาด: ป้ายระบุ <ref> ไม่ถูกต้อง ไม่มีการกำหนดข้อความสำหรับอ้างอิงชื่อ Tewari
  17. ↑ 17.0 17.1 17.2 อ้างอิงผิดพลาด: ป้ายระบุ <ref> ไม่ถูกต้อง ไม่มีการกำหนดข้อความสำหรับอ้างอิงชื่อ millermintz
  18. ↑ "How Old is the Iron Age in Sub-Saharan Africa?". homestead.com. 2007-02-19. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2007-10-13.{{cite web}}: CS1 maint: unfit URL (ลิงก์)
  19. ↑ Alpern, Stanley B. (2005). "Did They or Didn't They Invent It? Iron in Sub-Saharan Africa". History in Africa. Cambridge University Press (CUP). 32: 41–94. doi:10.1353/hia.2005.0003. ISSN 0361-5413.
  20. ↑ Snodgrass, A.M. (1966). Arms and Armour of the Greeks. London: Thames & Hudson.
  21. ↑ Snodgrass, A.M. (1971). The Dark Age of Greece. Edinburgh: Edinburgh University Press.
  22. ↑ Theodore Wertime; J.D. Muhly, บ.ก. (1979). The Coming of the Age of Iron. New Haven.
  23. ↑ "Iron Age Caucasia". Ancient Europe, 8000 B.C. to A.D. 1000: Encyclopedia of the Barbarian World. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 11 April 2022 – โดยทาง encyclopedia.com.
  24. ↑ "Iron Age". Encyclopædia Iranica. 2006-12-15. เก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2022-06-16.
  25. ↑ 25.0 25.1 25.2 25.3   Chisholm, Hugh, บ.ก. (1911). "Iron Age" . สารานุกรมบริตานิกา ค.ศ. 1911 (11 ed.). สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยเคมบริดจ์.
  26. ↑ 26.0 26.1 Cowen, Richard (April 1999). "Chapter 5: The Age of Iron". Essays on Geology, History, and People. UC Davis. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 19 January 2018.
  27. ↑ 27.0 27.1 Muhly, James D. (2003). "Metalworking/Mining in the Levant". ใน Suzanne Richard (บ.ก.). Near Eastern Archaeology. pp. 174–83.
  28. ↑ Waldbaum, Jane C. (1978). From Bronze to Iron. Gothenburg: Paul Astöms. pp. 56–58.
  29. ↑ Webb, Alex. "Metalworking in Ancient Greece". Wolf tree. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2007-12-01 – โดยทาง Freeserve.
  30. ↑ Comelli, Daniela; d'Orazio, Massimo; Folco, Luigi; El-Halwagym, Mahmud; และคณะ (2016). "The meteoritic origin of Tutankhamun's iron dagger blade". Meteoritics & Planetary Science. 51 (7): 1301. Bibcode:2016M&PS...51.1301C. doi:10.1111/maps.12664. Free full text available.
  31. ↑ Walsh, Declan (2 June 2016). "King Tut's Dagger Made of 'Iron From the Sky,' Researchers Say". The New York Times. NYC. สืบค้นเมื่อ 4 June 2016. ...the blade's composition of iron, nickel and cobalt was an approximate match for a meteorite that landed in northern Egypt. The result "strongly suggests an extraterrestrial origin"...
  32. ↑ Panko, Ben (2 June 2016). "King Tut's dagger made from an ancient meteorite". Science. American Association for the Advancement of Science. สืบค้นเมื่อ 5 June 2016.
  33. ↑ Riederer, Josef; Wartke, Ralf-B. (2009). "Iron". ใน Cancik, Hubert; Schneider, Helmuth (บ.ก.). Brill's New Pauly. Brill.
  34. ↑ แม่แบบ:Britannica URL
  35. ↑ Collis, John (1989). The European Iron Age.
  36. ↑ แม่แบบ:Britannica URL
  37. ↑ แม่แบบ:Britannica URL
  38. ↑ แม่แบบ:Britannica URL
  39. ↑ Exploring The World of "The Celts" (1st paperback ed.). Thames and Hudson. 2005. p. 21. ISBN 978-0-500-27998-4.
  40. ↑ Ransone, Rob (2019). Genesis Too: A Rational Story of How All Things Began and the Main Events that Have Shaped Our World. Dorrance Publishing. p. 45. ISBN 978-1-64426237-5.
  41. ↑ Francisco Sande Lemos. "Citânia de Briteiros" (PDF). แปลโดย Andreia Cunha Silva. สืบค้นเมื่อ 2021-02-19.
  42. ↑ "Citânia de Briteiros" (PDF) (ภาษาPortuguese). คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 16 May 2018. สืบค้นเมื่อ 3 December 2018.{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (ลิงก์)
  43. ↑ Hall, Mark E. (1997). "Towards an absolute chronology for the Iron Age of Inner Asia". Antiquity. Cambridge University Press (CUP). 71 (274): 863–874. doi:10.1017/s0003598x00085781. ISSN 0003-598X.
  44. ↑ Derevianki, A. P. (1973). Rannyi zheleznyi vek Priamuria (ภาษายูเครน).
  45. ↑ Keightley, David N. (September 1983). The Origins of Chinese Civilization. University of California Press. p. 226. ISBN 978-0-520-04229-2.
  46. ↑ Higham, Charles (1996). The Bronze Age of Southeast Asia. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-56505-9.
  47. ↑ Encyclopedia of World Art: Landscape in art to Micronesian cultures. McGraw-Hill. 1964.
  48. ↑ Keally, Charles T. (14 October 2002). "Prehistoric Archaeological Periods in Japan". Japanese Archaeology.
  49. ↑ 49.0 49.1 Kim, Do-heon (2002). "Samhan Sigi Jujocheolbu-eui Yutong Yangsang-e Daehan Geomto" [A Study of the Distribution Patterns of Cast Iron Axes in the Samhan Period]. Yongnam Kogohak [Yongnam Archaeological Review] (ภาษาเกาหลี) (31): 1–29.
  50. ↑ 50.0 50.1 Taylor, Sarah (1989). "The introduction and development of iron production in Korea: A survey". World Archaeology. 20 (3): 422–433. doi:10.1080/00438243.1989.9980082. ISSN 0043-8243.
  51. ↑ Yoon, D. S (1989). "Early iron metallurgy in Korea". Archaeological Review from Cambridge. 8 (1): 92–99. ISSN 0261-4332.
  52. ↑ Barnes, Gina Lee (2001). State Formation in Korea: Historical and Archaeological Perspectives. Richmond, Surrey: Psychology Press. ISBN 0-7007-1323-9.
  53. ↑ Lee, Sung-joo (1998). Silla – Gaya Sahoe-eui Giwon-gwa Seongjang [The Rise and Growth of Silla and Gaya Society] (ภาษาเกาหลี). Seoul: Hakyeon Munhwasa.
  54. ↑ Tewari, Rakesh (2003). "The origins of iron working in India: new evidence from the Central Ganga Plain and the Eastern Vindhyas". Antiquity. Cambridge University Press (CUP). 77 (297): 536–544. doi:10.1017/s0003598x00092590. ISSN 0003-598X. the date of the beginning of iron smelting in India may well be placed as early as the sixteenth century BC ... by about the early decade of thirteenth century BCE iron smelting was definitely known in India on a bigger scale.
  55. ↑ "Metal Technologies of the Indus Valley Tradition in Pakistan and Western India" (PDF). Harappa. สืบค้นเมื่อ 2019-01-03.
  56. ↑ "Rare discovery pushes back Iron Age in India". The Times of India. 18 May 2015. สืบค้นเมื่อ 2019-01-03.
  57. ↑ Rao, Kp. "Iron Age in South India: Telangana and Andhra Pradesh". South Asian Archaeology.
  58. ↑ Ranjan, Amit (January 2014). "The Northern Black Painted Ware Culture of Middle Ganga Plain: Recent Perspective". Manaviki.
  59. ↑ K. Venkateshwarlu (2008-09-10). "Iron Age burial site discovered". The Hindu.
  60. ↑ 60.0 60.1 Diakonoff, I. M. (1991-08-27). Early Antiquity. Chicago: University of Chicago Press. p. 372. ISBN 0-226-14465-8.
  61. ↑ Olivelle, Patrick (1998). Upaniṣads. Oxford New York: Oxford University Press, USA. p. xxix. ISBN 0-19-283576-9.
  62. ↑ Richards, J. F.; Johnson, Gordon; Bayly, Christopher Alan (2005). The New Cambridge History of India. Cambridge University Press. p. 64.
  63. ↑ Juleff, Gill (1996). "An ancient wind-powered iron smelting technology in Sri Lanka". Nature. 379 (6560): 60–63. Bibcode:1996Natur.379...60J. doi:10.1038/379060a0. ISSN 1476-4687.
  64. ↑ Weligamage, Lahiru (2005). "The Ancient Sri Lanka". LankaLibrary Forum. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 10 January 2020. สืบค้นเมื่อ 10 October 2018.
  65. ↑ 65.0 65.1 Deraniyagala, Siran Upendra. The prehistory of Sri Lanka: An ecological perspective (วิทยานิพนธ์) – โดยทาง ProQuest.
  66. ↑ Karunaratne; Adikari (1994). "Excavations at Aligala prehistoric site". ใน Bandaranayake; Mogren (บ.ก.). Further studies in the settlement archaeology of the Sigiriya-Dambulla region. Sri Lanka: University of Kelaniya: Postgraduate Institute of Archaeology. p. 58.
  67. ↑ Mogren (1994). "Objectives, methods, constraints, and perspectives". ใน Bandaranayake; Mogren (บ.ก.). Further studies in the settlement archaeology of the Sigiriya-Dambulla region. Sri Lanka: University of Kelaniya: Postgraduate Institute of Archaeology. p. 39.
  68. ↑ Allchin, F. R. (1989). "City and State Formation in Early Historic South Asia". South Asian Studies. 5 (1): 1–16. doi:10.1080/02666030.1989.9628379. ISSN 0266-6030.
  69. ↑ Intirapālā, Kārttikēcu (2005). The evolution of an ethnic identity : the Tamils in Sri Lanka c. 300 BCE to c. 1200 CE. Colombo: South Asian Studies Centre Sydney. p. 324. ISBN 0-646-42546-3.
  70. ↑ Dilip K. Chakrabarty (2009). India: An Archaeological History: Palaeolithic Beginnings to Early Historic Foundations. Oxford University Press India. pp. 355–356. ISBN 978-0-19-908814-0.
  71. ↑ Glover, I. C.; Bellina, B. (2011). "Ban Don Ta Phet and Khao Sam Kaeo: The Earliest Indian Contacts Re-assessed". Early Interactions between South and Southeast Asia. Vol. 2. pp. 17–45. doi:10.1355/9789814311175-005. ISBN 978-981-4345-10-1.
  72. ↑ Higham, C. (2014). Early Mainland Southeast Asia. Bangkok: River Books. ISBN 978-616-7339-44-3
  73. ↑ 73.0 73.1 Bandama, Foreman; Babalola, Abidemi Babatunde (13 September 2023). "Science, Not Black Magic: Metal and Glass Production in Africa". African Archaeological Review. 40 (3): 531–543. doi:10.1007/s10437-023-09545-6. ISSN 0263-0338. OCLC 10004759980. S2CID 261858183. {{cite journal}}: ตรวจสอบค่า |oclc= (help)
  74. ↑ Aux origines de la métallurgie du fer en Afrique, Une ancienneté méconnue: Afrique de l'Ouest et Afrique centrale [Iron in Africa: Revising the History] (Report). UNESCO. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 4 July 2017.
  75. ↑ Collins, Robert O.; Burns, James M. (2007-02-08). A History of Sub-Saharan Africa. Cambridge: Cambridge University Press. p. 37. ISBN 978-0-521-68708-9.
  76. ↑ 76.0 76.1 Eggert, Manfred (2014). "Early iron in West and Central Africa". ใน Breunig, P. (บ.ก.). Nok: African Sculpture in Archaeological Context. Frankfurt: Africa Magna Verlag Press. pp. 53–54. ISBN 978-393724846-2.
  77. ↑ Miller, Duncan E.; Van Der Merwe, Nikolaas J. (1994). "Early Metal Working in Sub-Saharan Africa: A Review of Recent Research". The Journal of African History. Cambridge University Press (CUP). 35 (1): 1–36. doi:10.1017/s0021853700025949. ISSN 0021-8537.
  78. ↑ Stuiver, Minze; van der Merwe, Nicolaas J. (1968). "Radiocarbon Chronology of the Iron Age in Sub-Saharan Africa". Current Anthropology. 9 (1): 54–58. doi:10.1086/200878. ISSN 0011-3204. Tylecote 1975 (see below)
  79. ↑ Pringle, Heather (9 January 2009). "Seeking Africa's first Iron Men". Science. 323 (5911): 200–202. doi:10.1126/science.323.5911.200. PMID 19131604. S2CID 206583802.
  80. ↑ Schmidt, Peter; Avery, Donald H. (1978-09-22). "Complex Iron Smelting and Prehistoric Culture in Tanzania: Recent discoveries show complex technological achievement in African iron production". Science. 201 (4361): 1085–1089. doi:10.1126/science.201.4361.1085. ISSN 0036-8075. PMID 17830304.
 
วิกิมีเดียคอมมอนส์มีสื่อที่เกี่ยวข้องกับ ยุคเหล็ก
 

บทความประวัติศาสตร์นี้ยังเป็นโครง คุณสามารถช่วยวิกิพีเดียได้โดยการเพิ่มเติมข้อมูล

เข้าถึงจาก "https://th.wikipedia.org/w/index.php?title=ยุคเหล็ก&oldid=11647231"