พระยาภะรตราชา (หม่อมหลวงทศทิศ อิศรเสนา)

มหาอำมาตย์ตรี พระยาภะรตราชา [พะ-รด-รา-ชา] นามเดิม หม่อมหลวงทศทิศ อิศรเสนา (19 ธันวาคม พ.ศ. 2429 – 28 ธันวาคม พ.ศ. 2518) เป็นบิดาของนายกัลย์ อิศรเสนา ณ อยุธยา อดีตองคมนตรี ผู้บัญชาการ (อธิการบดี) คนที่ 2 ของจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย อดีตผู้บังคับการวชิราวุธวิทยาลัย ปลัดเทศบาลนครกรุงเทพคนแรก และอดีตสมาชิกวุฒิสภา

มหาอำมาตย์ตรี พระยาภะรตราชา (หม่อมหลวงทศทิศ อิศรเสนา) ม.ว.ม., ป.ช., ท.จ.ว., ว.ม.ล., ภ.ป.ร.๓
อธิการบดี จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
ดำรงตำแหน่ง 10 ธันวาคม พ.ศ. 2472 – 1 กันยายน พ.ศ. 2475 (2 ปี 265 วัน)
ก่อนหน้า	พระยาอนุกิจวิธูร (สันทัด เทพหัสดิน ณ อยุธยา)
ถัดไป	แอลเลอร์ เอลลิส
ผู้บังคับการวชิราวุธวิทยาลัย
ดำรงตำแหน่ง 1 มกราคม พ.ศ. 2486 – 28 ธันวาคม พ.ศ. 2518 (32 ปี 361 วัน)
ก่อนหน้า	พระพณิชยสารวิเทศ (ผาด มนธาตุผลิน)
ถัดไป	กัลย์ อิศรเสนา ณ อยุธยา
ข้อมูลส่วนบุคคล
เกิด	19 ธันวาคม พ.ศ. 2429
เสียชีวิต	28 ธันวาคม พ.ศ. 2518 (89 ปี)
คู่สมรส	ท่านผู้หญิงขจร ภะรตราชา
บุตร	กัลย์ อิศรเสนา ณ อยุธยา อายุส อิศรเสนา ณ อยุธยา สุคนธา โบเยอร์ ท่านผู้หญิงทัศนีย์ บุณยคุปต์
บุพการี	หลวงราชดรุณรักษ์ (หม่อมราชวงศ์สะอาด อิสรเสนา) (บิดา) นางราชดรุณรักษ์ (เอี่ยม อิศรเสนา ณ​ อยุธยา) (มารดา)

ประวัติ

พระยาภะรตราชา (หม่อมหลวงทศทิศ อิศรเสนา) เป็นบุตรของหลวงราชดรุณรักษ์ (หม่อมราชวงศ์สะอาด อิศรเสนา) กับนางเอี่ยม ราชดรุณรักษ์ (สกุลเดิม ตุลยานนท์) เกิดเมื่อวันที่ 19 ธันวาคม พ.ศ. 2429 ที่บ้านถนนพระสุเมรุ ตำบลผ่านฟ้าลีลาศ อำเภอชนะสงคราม จังหวัดพระนคร เริ่มเรียนหนังสือที่บ้านก่อน แล้วจึงเข้ารับการศึกษาเบื้องต้นต่อที่โรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบ (ที่วัดเทพศิรินทราวาสราชวรวิหาร) ต่อมาย้ายไปเรียนที่วัดมหาธาตุและโรงเรียนราชวิทยาลัย (ปัจจุบันคือ โรงเรียน ภ.ป.ร. ราชวิทยาลัย ในพระบรมราชูปถัมภ์) ตามลำดับ ปี พ.ศ. 2446 จึงได้รับทุนกระทรวงธรรมการไปศึกษาวิชาครูที่ประเทศอังกฤษ โดยเข้าเรียนที่โรงเรียนเอาน์เดอล และมหาวิทยาลัยลอนดอน และได้เข้าเฝ้ากราบถวายบังคมลาเมื่อวันที่ 2 สิงหาคม ปี พ.ศ. 2447 พ.ศ. 2453 ก่อนจบการศึกษาเพียงภาคเดียว กระทรวงธรรมการก็เรียกตัวกลับมารับราชการเป็นอาจารย์โรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบและโรงเรียนราชวิทยาลัย โดยได้กลับเข้ามาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทที่ พระที่นั่งอภิเศกดุสิต เมื่อวันที่ 26 พฤษภาคม ปี พ.ศ. 2453สอนได้เพียงปีเดียวก็ย้ายไปสอนที่โรงเรียนมหาดเล็กหลวงที่ตั้งขึ้นใหม่ ซึ่งต่อมาได้ย้ายไปที่สวนกระจัง (ปัจจุบันคือวชิราวุธวิทยาลัย) ดำรงตำแหน่งเป็นผู้ช่วยอาจารย์ใหญ่ฝ่ายวิชาการ วันที่ 20 พฤศจิกายน พ.ศ. 2454 รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น หลวงอภิบาลบุริมศักดิ์ ถือศักดินา 400

ปี พ.ศ. 2454 ย้ายกลับไปรับราชการกระทรวงธรรมการและเปลี่ยนราชทินนามเป็น หลวงประพันธ์เนติประวัติ เมื่อปี พ.ศ. 2458 ดำรงตำแหน่งเป็นหัวหน้ากองสอบไล่วิชา วันที่ 31 ธันวาคม ปี พ.ศ. 2459 เป็น พระปรีชานุสาสน์ และเมื่อวันที่ 2 มกราคม พ.ศ. 2463 จึงเลื่อนเป็น พระยาภะรตราชา ถือศักดินา 1,600 และเป็นคนไทยคนแรกที่ได้รับการแต่งตั้งให้เป็นผู้ดูแลนักเรียนไทยในอังกฤษทำหน้าที่ระหว่าง ปี พ.ศ. 2464 – พ.ศ. 2469 รวมเวลา 5 ปี และเป็น 1 ใน 58 ของนักเรียนเก่าโรงเรียนเทพศิรินทร์ ที่ร่วมก่อตั้งสมาคมนักเรียนเก่าเทพศิรินทร์ในพระบรมราชูปถัมภ์ขึ้นในต่างประเทศ

หลังจากกลับจากประเทศอังกฤษได้มาเป็นเลขานุการเสนาบดีกระทรวงศึกษาธิการ แล้วจึงย้ายไปเป็นคณบดีคณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย เมื่อปี พ.ศ. 2470 ต่อมาอีก 2 ปี เมื่อปี พ.ศ. 2472 จึงได้รับการแต่งตั้งเป็นผู้บัญชาการจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย คนที่ 2 ต่อจากพระยาอนุกิจวิธูร (สันทัด เทพหัสดิน ณ อยุธยา) และในช่วงเดียวกันได้ทำหน้าที่ผู้รักษาการคณบดีคณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ไปพร้อมกัน จนออกจากราชการเมื่อวันที่ 1 สิงหาคม พ.ศ. 2475 ภายหลังการปฏิวัติสยาม พ.ศ. 2475 พระยาภะรตราชาได้รับแต่งตั้งเป็นปลัดเทศบาลนครกรุงเทพคนแรกในสมัยที่พลเอก เจ้าพระยารามราฆพ (หม่อมหลวงเฟื้อ พึ่งบุญ) เป็นนายกเทศมนตรี ต่อมาได้เป็นเทศมนตรีหลายสมัยและเป็นสมาชิกวุฒิสภาสองสมัย ต่อมาเมื่อวันที่ 1 มกราคม พ.ศ. 2486 ได้รับพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้ดำรงตำแหน่งผู้บังคับการวชิราวุธวิทยาลัย กระทั่งถึงแก่อนิจกรรม รวมเวลาที่ดำรงตำแหน่งดังกล่าวถึง 39 ปี

ชีวิตครอบครัว

พระยาภะรตราชา (หม่อมหลวงทศทิศ อิศรเสนา) สมรสกับท่านผู้หญิงขจร ภะรตราชา (สกุลเดิม ทับเป็นไทย) คุณข้าหลวงในสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง เมื่อวันที่ 19 มกราคม พ.ศ. 2455 โดยจอมพล สมเด็จพระเชษฐาธิราช เจ้าฟ้าจักรพงษ์ภูวนาถ กรมหลวงพิษณุโลกประชานาถ ทรงพระกรุณาสวมมงคลและพระราชทานน้ำสังข์ แล้วคู่สมรสได้เฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ในวโรกาสนี้ทรงพระมหากรุณาพระราชทานเงินทุนแก่คู่สมรสเป็นจำนวน 100 ชั่ง (8,000 บาท) มีบุตร ธิดารวม 6 คน ดังนี้

• ศาสตราจารย์ ดร.กัลย์ อิศรเสนา ณ อยุธยา
• กุนตี อิศรเสนา ณ อยุธยา (ถึงแก่กรรมเมื่ออายุ 13 ปี)
• อี๊ อิศรเสนา ณ อยุธยา (ถึงแก่กรรมเมื่ออายุ 9 เดือน)
• อายุส อิศรเสนา ณ อยุธยา
• สุคนธา โบเยอร์
• ท่านผู้หญิง ดร.ทัศนีย์ บุณยคุปต์

ถึงแก่อนิจกรรม

พระยาภะรตราชา (หม่อมหลวงทศทิศ อิศรเสนา) กราบถวายบังคมลาถึงอนิจกรรมเมื่อวันที่ 28 ธันวาคม พ.ศ. 2518 ที่เรือนพักในวชิราวุธวิทยาลัย สิริอายุ 89 ปี 9 วัน ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานเกียรติยศพิเศษเสมอด้วยองคมนตรี โปรดเกล้าฯ ให้ตั้งศพที่ศาลาบัณรศภาค วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนาราม พระราชทานพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมของหลวงมีกำหนด 7 คืน สมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี พระราชทานพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมมีกำหนด 7 คืน และสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระราชทานพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมอีก 1 คืน แล้วทรงบำเพ็ญพระราชกุศล 50 และ 100 วันพระราชทานตามลำดับ ถึงกำหนดพระราชทานเพลิงศพ พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร เสด็จพระราชดำเนินพระราชทานเพลิงศพ ณ เมรุหลวงหน้าพลับพลาอิศริยาภรณ์ วัดเทพศิรินทราวาส เป็นกรณีพิเศษ

ยศ และบรรดาศักดิ์

ยศ

• พ.ศ. 2453 - มหาดเล็กวิเศษ
• พ.ศ. 2454 - รองหุ้มแพร
• พ.ศ. 2454 - หุ้มแพร
• 9 สิงหาคม พ.ศ. 2455 - จ่า
• 3 มิถุนายน พ.ศ. 2458 - อำมาตย์ตรี
• 6 มีนาคม พ.ศ. 2458 - อำมาตย์โท
• 20 ธันวาคม พ.ศ. 2460 - อำมาตย์เอก
• 25 ธันวาคม พ.ศ. 2461 - รองหัวหมื่นพิเศษในกรมมหาดเล็ก
• พ.ศ. 2466 - มหาอำมาตย์ตรี

บรรดาศักดิ์

• พ.ศ. 2454 - หลวงอภิบาลบุริมศักดิ์
• พ.ศ. 2458 - หลวงประพนธ์เนติประวัติ
• 31 ธันวาคม พ.ศ. 2459 - พระปรีชานุสาสน์
• 2 มกราคม 2463 - พระยาภะรตราชา ถือศักดินา 1600

ยศทางเสือป่า

• 14 สิงหาคม พ.ศ. 2454 - นายหมู่ตรี
• 18 พฤศจิกายน พ.ศ. 2454 - นายหมู่โท
• 29 มีนาคม พ.ศ. 2455 - นายหมู่เอก
• พ.ศ. 2457 - นายหมวดตรี
• 17 มกราคม พ.ศ. 2457 - นายหมวดโท
• พ.ศ. 2459 - นายหมวดเอก
• พ.ศ. 2461 - นายกองตรี

ตำแหน่งราชการ หน้าที่การงาน

ราชการประจำ

• พ.ศ. 2453 - อาจารย์โรงเรียนสวนกุหลาบวิทยาลัย และเลขานุการส่วนตัวเสนาบดีกระทรวงธรรมการ
• พ.ศ. 2453 - อาจารย์โรงเรียนราชวิทยาลัย ณ สายสวลีสันฐาคาร
• พ.ศ. 2454 - อาจารย์โรงเรียนสวนกุหลาบวิทยาลัย
• พ.ศ. 2454 - ผู้ช่วยอาจารย์ใหญ่ฝ่ายวิชา โรงเรียนมหาดเล็กหลวง
• พ.ศ. 2458 - สำรองราชการกรมศึกษาธิการ, ผู้ช่วยเลขานุการกระทรวงธรรมการ
• พ.ศ. 2459 - ปลัดกรมสามัญศึกษา
• พ.ศ. 2463 - เจ้ากรมการสอบไล่
• พ.ศ. 2464 - ผู้ปกครองนักเรียนสยาม (ผู้ดูแลนักเรียนไทย) ณ ประเทศอังกฤษ
• พ.ศ. 2469 - ประจำกองบัญชาการ กระทรวงศึกษาธิการ, เลขานุการกระทรวงศึกษาธิการ
• พ.ศ. 2470 - รักษาการเลขานุการ คณะอักษรศาสตร์และวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
• พ.ศ. 2470 - คณบดีคณะอักษรศาสตร์และวิทยาศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
• พ.ศ. 2472 - ผู้บัญชาการ (อธิการบดี) จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย และรักษาการคณบดีคณะอักษรศาสตร์และวิทยาศาสตร์
• พ.ศ. 2475 - รักษาการผู้อำนวยการแผนกวิชาข้าราชการพลเรือน (คณบดีคณะรัฐศาสตร์) อีกตำแหน่งหนึ่ง

ราชการการเมือง

• พ.ศ. 2480 - พ.ศ. 2481 - สมาชิกสภาเทศบาลนครกรุงเทพฯ, ปลัดเทศบาลนครกรุงเทพฯ
• พ.ศ. 2487 - เทศมนตรีเทศบาลนครกรุงเทพฯ
• พ.ศ. 2490 - พ.ศ. 2494 - สมาชิกวุฒิสภา

ราชการลูกเสือและเสือป่า

• พ.ศ. 2459 - พ.ศ. 2464 - ราชองครักษ์เวรเสือป่า
• พ.ศ. 2467 - หัวหน้าคณะผู้แทนลูกเสือไทยในการชุมนุมลูกเสือโลกครั้งที่ 2 ณ ประเทศเดนมาร์ค
• พ.ศ. 2491 - พ.ศ. 2507 - สภากรรมการจัดการลูกเสือแห่งชาติ
• พ.ศ. 2507 - พ.ศ. 2518 - กรรมการผู้ทรงคุณวุฒิ สภาลูกเสือแห่งชาติ
• พ.ศ. 2509 - ผู้แทนคณะลูกเสือไทยร่วมการประชุมคณะลูกเสือภาคตะวันออกไกล ครั้งที่ 5 ณ สาธารณรัฐประชาชนจีน
• พ.ศ. 2511 - ผู้แทนคณะลูกเสือไทยร่วมการประชุมคณะลูกเสือภาคตะวันออกไกล ครั้งที่ 6 ณ สาธารณรัฐเกาหลี

ราชการในพระองค์

• พ.ศ. 2486 - พ.ศ. 2518 - ผู้บังคับการวชิราวุธวิทยาลัย

เกียรติประวัติ

พระยาภะรตราชา (หม่อมหลวงทศทิศ อิศรเสนา) เป็นครูตลอดจนวาระสุดท้ายของชีวิตด้วยเกียรติประวัติอันงดงามยิ่ง จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยจึงได้อนุมัติปริญญาวิทยาศาสตร์ดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ เมื่อปี พ.ศ. 2511

เกียรติยศ

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

• พ.ศ. 2513 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นสูงสุด มหาวชิรมงกุฎ (ม.ว.ม.)
• พ.ศ. 2511 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์ช้างเผือก (ป.ช.)
• พ.ศ. 2507 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 2 ทุติยจุลจอมเกล้าวิเศษ (ท.จ.ว.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2457 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์วชิรมาลา (ว.ม.ล.)
• พ.ศ. 2455 – เหรียญดุษฎีมาลา เข็มศิลปวิทยา (ร.ด.ม.(ศ))
• พ.ศ. ไม่ปรากฏ – เหรียญจักรพรรดิมาลา (ร.จ.พ.)
• พ.ศ. 2505 – เหรียญลูกเสือสดุดี ชั้นที่ 1
• พ.ศ. 2456 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 6 ชั้นที่ 4 (ว.ป.ร.4)
• พ.ศ. 2497 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 9 ชั้นที่ 3 (ภ.ป.ร.3)
• พ.ศ. 2455 – เหรียญราชรุจิทอง รัชกาลที่ 6 (ร.จ.ท.6)
• พ.ศ. 2503 – เหรียญราชรุจิทอง รัชกาลที่ 9 (ร.จ.ท.9)

เข็ม เหรียญและเครื่องหมายพระราชทาน

• พ.ศ. 2455 – เสมา ว.ป.ร. ชั้นที่ 3
• พ.ศ. 2456 – เข็มข้าหลวงเดิม
• พ.ศ. 2460 – แหนบนาฬิกา ว.ป.ร. ชั้นที่ 1
• พ.ศ. 2462 – ลูกกระดุมทองคำลงยา ว.ป.ร. ชั้นที่ 1
• พ.ศ. 2462 – เข็มอักษรพระบรมนามาภิไธยย่อ ว.ป.ร. ชั้นที่ 2

อนุสรณ์

เรือนภะรตราชา เป็นอาคารครึ่งตึกครึ่งไม้ รูปแบบสถาปัตยกรรมโคโลเนียล ได้รับการบูรณะเพื่อเป็นอนุสรณ์สถานและเป็นการระลึกถึงพระยาภะรตราชา (หม่อมหลวงทศทิศ อิศรเสนา) อาคารได้รับรางวัลอาคารอนุรักษ์ดีเด่น จากสมาคมสถาปนิกสยามในพระบรมราชูปถัมภ์ เมื่อปี พ.ศ. 2540

หอสมุดภะรตราชา เป็นอาคารชั้นเดียว ซึ่งพระยาภะรตราชาได้บริจาคทุนทรัพย์จำนวน 200,000 บาท สร้างขึ้นเพื่อให้เป็นหอสมุดวชิราวุธวิทยาลัย โดย พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร เสด็จพระราชดำเนินมาทรงเปิดหอสมุดเมื่อวันที่ 17 มกราคม พ.ศ. 2506 และต่อมาในคราวฉลองหนึ่งศตวรรษชาตกาลพระยาภะรตราชา เมื่อวันที่ 18 ธันวาคม พ.ศ. 2529 คณะนักเรียนเก่าวชิราวุธวิทยาลัยนำโดย พลตำรวจตรีจักร จักษุรักษ์ ได้พร้อมกันบริจาคทุนทรัพย์ก่อสร้างอาคารหอสมุดไปทางทิศตะวันออกของอาคารเดิมเพิ่มเติมอีก 1 หลัง พร้อมทั้งทำทางเชื่อมต่ออาคารทั้งสองเข้าด้วยกัน และได้ขออนุญาตขนานนามอาคารหอสมุดทั้งส่วนเก่าและที่ต่อเติมใหม่นั้นว่า “หอสมุดภะรตราชา” เพื่อเป็นเกียรติแก่พระยาภะรตราชาสืบมาแต่บัดนั้น

ลำดับสาแหรก

ลำดับสาแหรกของพระยาภะรตราชา (หม่อมหลวงทศทิศ อิศรเสนา)

16. สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาเสนานุรักษ์               8. พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นกษัตริย์ศรีศักดิเดช                       17. เจ้าจอมมารดาสำลี               4. หม่อมเจ้าจันตรี อิศรเสนา                             18. พระยาประชาชีพ (ศิลา)               9. คุณหญิงพลับ                       2. หลวงราชดรุณรักษ์ (หม่อมราชวงศ์สะอาด อิศรเสนา)                                   1. พระยาภะรตราชา (หม่อมหลวงทศทิศ อิศรเสนา)                                         3. เอี่ยม อิศรเสนา ณ อยุธยา

อ้างอิง

• ประมวลประวัติครู คุรุสภาจัดพิมพ์ร่วมเฉลิมฉลองครบรอบ 100 ปี กระทรวงศึกษาธิการ. กรุงเทพฯ โรงพิมพ์คุรุสภาลาดพร้าว, 2535
• อนุสรณ์งานพระราชทานเพลิงศพ มหาอำมาตย์ตรี พระยาภะรตราชา (ม.ล.ทศทิศ อิศรเสนา)

ก่อนหน้า		พระยาภะรตราชา (หม่อมหลวงทศทิศ อิศรเสนา)		ถัดไป
มหาอำมาตย์ตรี พระยาอนุกิจวิธูร (สันทัด เทพหัสดิน ณ อยุธยา)		ผู้บัญชาการจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย (10 ธันวาคม พ.ศ. 2472 – 1 กันยายน พ.ศ. 2475)		ศาสตราจารย์อุปการคุณ นายแพทย์แอลเลอร์ เอลลิส
พระพณิชยสารวิเทศ (ผาด มนธาตุผลิน)		ผู้บังคับการวชิราวุธวิทยาลัย (1 มกราคม พ.ศ. 2486 – 28 ธันวาคม พ.ศ. 2518)		ศาสตราจารย์ ดร.กัลย์ อิศรเสนา ณ อยุธยา