สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี

สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี (9 มีนาคม พ.ศ. 2281 - 25 พฤษภาคม พ.ศ. 2369) พระนามเดิม นาค เป็นอรรคชายาเดิมในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช และเป็นสมเด็จพระพันปีหลวงในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย

สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี
สมเด็จพระพันปีหลวง
สถาปนา	3 กันยายน พ.ศ. 2353
ก่อนหน้า	กรมพระเทพามาตย์ (นกเอี้ยง)
ถัดไป	กรมพระศรีสุลาลัย
คู่อภิเษก	พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช
พระราชบุตร	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าฉิมใหญ่ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงศรีสุนทรเทพ สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาเสนานุรักษ์ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงเทพยวดี
ราชสกุล	ณ บางช้าง (โดยพระราชสมภพ)
ราชวงศ์	จักรี
พระราชบิดา	ทอง ณ บางช้าง
พระราชมารดา	สมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารี
พระราชสมภพ	9 มีนาคม พ.ศ. 2281 บ้านอัมพวา เมืองสมุทรสงคราม อาณาจักรอยุธยา
สวรรคต	25 พฤษภาคม พ.ศ. 2369 (88 พรรษา) พระราชวังหลวง กรุงเทพพระมหานคร อาณาจักรรัตนโกสินทร์
ถวายพระเพลิง	2 พฤษภาคม พ.ศ. 2371 พระเมรุมาศ ทุ่งพระเมรุ
ศาสนา	เถรวาท
บรรจุพระบรมอัฐิ	หอพระธาตุมณเฑียร

พระราชประวัติ

ก่อนเสียกรุงศรีอยุธยา

สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี มีพระนามเดิมว่า นาค เสด็จพระราชสมภพเมื่อวันอาทิตย์ แรม 5 ค่ำ เดือน 4 ปีมะเส็ง นพศก ตรงกับวันที่ 9 มีนาคม พ.ศ. 2280 (นับแบบปัจจุบัน พ.ศ. 2281) ในรัชสมัยของสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศแห่งอาณาจักรอยุธยา เป็นพระธิดาของพระชนกทอง ณ บางช้าง และสมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารี (พระนามเดิม สั้น หรือมาก) เป็นคหบดีเชื้อสายมอญทั้งสองเป็นญาติใกล้ชิดกัน

สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี มีพระภราดาพระภคินีร่วมพระชนกพระชนนีทั้งสิ้น 10 คน โดยทุกคนล้วนได้รับพระราชทานยศเป็น "เจ้าคุณ" ได้แก่

1. เจ้าคุณหญิงแวน (บางแห่งว่าแว่น)
2. เจ้าคุณหญิงทองอยู่ (เรียกกันว่าเจ้าคุณผู้ใหญ่) สมรสกับขุนทอง ราชินิกุลบางช้าง มีบุตร 2 คน คือ
   1. เจ้าพระยาอรรคมหาเสนา (สังข์)
   2. เจ้าจอมหงส์ ในรัชกาลที่ 1
3. เจ้าคุณชายชูโต เป็นต้นราชินิกุลชูโต สมรสกับคุณทองดี มีบุตร 1 คน คือ
   1. คุณหญิงม่วง สมรสกับพระยาสมบัติบาล (เสือ) มีบุตร 6 คน คือ
      1. ท่านผู้หญิงน้อย สมรสกับสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติ (ทัต บุนนาค)
      2. คุณหญิงเพ็ง ชูโต
      3. เจ้าพระยาพลเทพ (เอี่ยม ชูโต)
      4. คุณหญิงหว้า ชูโต
      5. เจ้าพระยาสุรเสนา (สวัสดิ์ ชูโต)
      6. พระยาสมบัติยาธิบาล (นาค ชูโต)
4. สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี อภิเษกสมรสกับพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ 1
5. เจ้าคุณชายแตง
6. เจ้าคุณหญิงชีโพ มีบุตรคนเดียว คือ
   1. หงส์ (ถูกชาวพม่าจับไปเป็นเชลย)
7. เจ้าคุณชายพู
8. เจ้าคุณหญิงเสม
9. เจ้าคุณพระราชพันธุ์นวล (เรียกกันว่าเจ้าคุณโต) สมรสกับเจ้าพระยาอรรคมหาเสนา (บุนนาค) เป็นต้นราชินิกุลบุนนาค
10. เจ้าคุณหญิงแก้ว สมรสกับพระยาสมุทรสงคราม (ศร) เป็นต้นลราชินิกุล ณ บางช้าง

ร่วมพระชนกต่างพระชนนี คือ เจ้าจอมมารดามา สมรสกับสมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก

พระราชนิพนธ์ "ปฐมวงศ์" ระบุว่า คุณนาคมีสิริโฉมงดงามเป็นที่ร่ำลือ เมื่อข้าหลวงสอดแนมของสมเด็จพระที่นั่งสุริยาศน์อมรินทร์กราบบังคมทูลทรงทราบ จึงรับสั่งให้กรมมหาดไทยออกท้องตราสู่ขอมาเป็นนางใน แต่พระชนกพระชนนีและพระประยูรญาติไม่สมัครใจ จึงขอให้สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนกซึ่งขณะนั้นดูแลการออกท้องตราในกรมมหาดไทยช่วยป้องกันแก้ไข สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนกจึงขอให้ข้าหลวงช่วยกราบบังคมทูลว่าตนได้สู่ขอนาคให้บุตรชายที่สี่ซึ่งเป็นหลวงยกกระบัตรเมืองราชบุรี ได้นัดหมายวันวิวาห์แล้ว เมื่อทรงทราบก็พระราชทานพระอนุญาต หลวงยกกระบัตรจึงได้คุณนาคมาเป็นภริยาในครั้งนั้น

หลังเสียกรุงศรีอยุธยาและในสมัยกรุงธนบุรี

สมเด็จพระบรมราชินีแห่ง ราชวงศ์จักรี
	สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี
	สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี
	สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี
	สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ
	สมเด็จพระนางเจ้าอินทรศักดิศจี
	สมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี
	สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์
	สมเด็จพระนางเจ้าสุทิดา

เมื่อพ.ศ. 2310 พม่าตีกรุงศรีอยุธยาแตก หลวงยกกระบัตรจึงตัดสินใจอพยพครอบครัวเข้าไปอยู่ในป่าลึก ในระหว่างนี้แก้ว (ต่อมาคือสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์) พี่สาวของหลวงยกกระบัตรได้ให้กำเนิดธิดานามว่าบุญรอด (ต่อมาคือสมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี) ครั้นพระยาวชิรปราการ (ต่อมาคือสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี) ได้รวบรวมกำลังขับไล่พม่าออกไปหมดแล้ว ได้ปราบดาภิเษกเป็นพระมหากษัตริย์ หลวงยกกระบัตรจึงได้อพยพครอบครัวกลับภูมิลำเนาเดิม ในช่วงนี้เองนาคได้ให้กำเนิดบุตรคนที่สี่ชื่อฉิม (ต่อมาคือพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย) หลังจากนั้นหลวงยกกระบัตรกลับเข้ารับราชการอยู่กับสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี ได้รับพระราชทานเลื่อนบรรดาศักดิ์ต่อมาจนเป็นเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึกในเวลาต่อมา

ในสมัยกรุงธนบุรี เจ้าพระยามหากษัตริย์ศึกได้รับสตรีชาวเวียงจันทน์ชื่อแว่น (ต่อมาคือเจ้าจอมแว่น ในรัชกาลที่ 1) มาเป็นอนุภรรยา ท่านผู้หญิงไม่พอใจอย่างยิ่ง จึงใช้ดุ้นแสมตีศีรษะนางแว่น เจ้าพระยาทราบก็โกรธมาก ทั้งสองจึงได้แยกกันอยู่นับแต่นั้น

ในรัชกาลที่ 1

เมื่อสมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึกได้ปราบดาภิเษกและสถาปนากรุงรัตนโกสินทร์ขึ้น ท่านผู้หญิงนาคก็ไม่เคยเข้ามาอาศัยอยู่ในพระบรมมหาราชวังเลย แต่อาศัยอยู่ที่พระราชวังเดิมกับสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงอิศรสุนทร พระโอรส และจะมาเยี่ยมพระราชธิดาในพระบรมมหาราชวังแต่เพียงครั้งคราวเท่านั้น ซึ่งจะออกจากวังก่อนประตูปิดทุกครั้งไป ทั้งนี้เธอไม่ยอมใช้ราชาศัพท์กับสามีหรือพระราชโอรสกับพระราชธิดาแต่อย่างใด แต่เรียกสามีว่าเจ้าคุณ เรียกพระราชโอรสว่า พ่อ และเรียกพระราชธิดาว่า แม่ โดยเธอยินดีที่จะใช้ภาษาสามัญ ส่วนพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกก็มิได้สถาปนาท่านผู้หญิงนาคขึ้นเป็นเจ้าแต่อย่างใด ดังใน "ธรรมเนียมราชตระกูลในกรุงสยาม" พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ระบุว่า

...ในแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระพุทธ​ยอดฟ้าจุฬาโลก สมเด็จพระอมรินทรามาตย์ เป็นท่านผู้หญิงเดิม มีพระราชโอรส พระราชธิดาเป็นเจ้าฟ้าต่างกรมใหญ่ ถึง ๔ พระองค์ ก็ไม่เห็นท่านยกย่องตั้งแต่งอย่างไร แต่คนทั้งปวงเข้าใจว่า ท่านเป็นพระมารดาของเจ้าฟ้า ก็นับถือว่าเป็นพระมเหสี...

สมเด็จพระพันปีหลวงในรัชกาลที่ 2

ถึงปีมะเมีย วันที่ 3 กันยายน พ.ศ. 2353 พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยทรงสถาปนาพระเกียรติยศสมเด็จพระบรมราชชนนีพันปีหลวงเป็นสมเด็จกรมพระอมรินทรามาตย์ เทียบกับกรมพระเทพามาตย์ตามโบราณราชประเพณีเก่าตั้งแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยา

ในช่วงปลายรัชกาลที่ 2 พระองค์ได้ทรงย้ายจากพระนิวาสสถานเดิมริมแม่น้ำเจ้าพระยาฝั่งธนบุรี เข้ามาอยู่ในพระบรมมหาราชวัง

สวรรคต

สมเด็จกรมพระอมรินทรามาตย์ เสด็จสวรรคตเมื่อวันพฤหัสบดีที่ 25 พฤษภาคม พ.ศ. 2369 ในแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว สิริพระชนมพรรษาได้ 89 พรรษา พระบรมศพประดิษฐาน ณ พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานพระโกศทองใหญ่ทรงพระบรมศพ และโปรดให้สร้างพระเมรุมาศขนาดใหญ่ขึ้น ถึงวันที่ 2 พฤษภาคม พ.ศ. 2371 จึงถวายพระเพลิงพระบรมศพ ณ พระเมรุมาศ ท้องสนามหลวง แล้วนำพระบรมอัฐิไปประดิษฐาน ณ หอพระธาตุมณเฑียร ในพระบรมมหาราชวัง

ต่อมาพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเฉลิมพระนามาภิไธยว่ากรมสมเด็จพระอมรินทรามาตย์ และพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเฉลิมพระนามาภิไธยใหม่เป็น สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี

พระราชกรณียกิจ

พระปรางค์ของวัดอัมพวันเจติยาราม นิวาสสถานเดิมของพระองค์

สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินีทรงสร้างวัดอัมพวันเจติยาราม จังหวัดสมุทรสงคราม ขึ้นในบริเวณนิวาสสถานเดิมของพระองค์เพื่ออุทิศถวายแด่พระชนนี (สมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารี) ไว้ที่องค์พระปรางค์ด้วย

พระราชบุตร

สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินีทรงอภิเษกสมรสกับพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช เมื่อครั้งยังเป็นหลวงยกบัตรเมืองราชบุรี ประมาณ พ.ศ. 2301 - พ.ศ. 2304 มีพระราชโอรสและพระราชธิดารวมทั้งสิ้น 9 พระองค์ ได้แก่

ลำดับ	พระนาม	ประสูติ	สิ้นพระชนม์	พระชันษา	พระโอรส-ธิดา
1.	เจ้าฟ้าหญิง (ไม่ปรากฏพระนาม)	ไม่มีข้อมูล		สิ้นพระชนม์แต่ครั้งกรุงศรีอยุธยา	-
2.	เจ้าฟ้าชาย (ไม่ปรากฏพระนาม)	ไม่มีข้อมูล		สิ้นพระชนม์แต่ครั้งกรุงศรีอยุธยา	-
3.	เจ้าฟ้าหญิงฉิมใหญ่ (พระสนมในสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี)	ไม่มีข้อมูล	29 กันยายน พ.ศ. 2322	ไม่มีข้อมูล	หม่อมเหม็น (พระนามเดิม สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมขุนกษัตรานุชิต)
4.	เจ้าฟ้าชายฉิม (พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย)	24 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2310	21 กรกฎาคม พ.ศ. 2367	57 พรรษา	73 พระองค์ (พระราชสันตติวงศ์ในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย)
5.	เจ้าฟ้าหญิงแจ่ม (กรมหลวงศรีสุนทรเทพ)	พ.ศ. 2313	7 สิงหาคม พ.ศ. 2351	38 พรรษา	-
6.	เจ้าฟ้าหญิง (ไม่ปรากฏพระนาม)	ไม่มีข้อมูล		สิ้นพระชนม์แต่ครั้งกรุงธนบุรี	-
7.	เจ้าฟ้าชายจุ้ย (สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาเสนานุรักษ์)	29 มีนาคม พ.ศ. 2315	16 กรกฎาคม พ.ศ. 2360	45 พรรษา	40 พระองค์ (ราชสกุลวงศ์ในสมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาเสนานุรักษ์)
8.	เจ้าฟ้าหญิง (ไม่ปรากฏพระนาม)	ไม่มีข้อมูล		สิ้นพระชนม์แต่ครั้งกรุงธนบุรี	-
9.	เจ้าฟ้าหญิงประไพวดี (กรมหลวงเทพยวดี)	14 มกราคม พ.ศ. 2320	23 สิงหาคม พ.ศ. 2366	46 พรรษา	-

พระอิสริยยศ

ธรรมเนียมพระยศของ สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี
การทูล	ใต้ฝ่าละอองพระบาท
การแทนตน	ข้าพระพุทธเจ้า
การขานรับ	พระพุทธเจ้าข้า/เพคะ

• นาค (9 มีนาคม พ.ศ. 2280 - 3 กันยายน พ.ศ. 2353)
• กรมพระอมรินทรามาตย์ (3 กันยายน พ.ศ. 2353 - รัชกาลที่ 4)

หลังสวรรคต

• กรมสมเด็จพระอมรินทรามาตย์ (รัชกาลที่ 4 - รัชกาลที่ 5)
• สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี (รัชกาลที่ 6 - ปัจจุบัน)

ในวัฒนธรรมสมัยนิยม

มีนักแสดงผู้รับบท สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี ได้แก่

• สาวิกา ไชยเดช จากละครเรื่อง ศรีอโยธยา 2 (2562)

พงศาวลี

พงศาวลีของสมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี
4. พร ณ บางช้าง                             2. ทอง ณ บางช้าง                                   10. ปะขาวพลาย                       5. ชี ณ บางช้าง                             1. สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี                                         6. พลอย                             3. สมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารี                                   14. แสน                       7. ถี

อ้างอิง

เชิงอรรถ

บรรณานุกรม

• คึกฤทธิ์ ปราโมช, ม.ร.ว.. โครงกระดูกในตู้. กรุงเทพฯ : สยามรัฐ, พิมพ์ครั้งที่ 8 พ.ศ. 2547. 109 หน้า. ISBN 974-690-131-1
• จุลลดา ภักดีภูมินทร์ (หม่อมหลวงศรีฟ้า ลดาวัลย์ มหาวรรณ). เวียงวัง เล่ม ๑. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์เพื่อนดี บริษัท อักษรโสภณ จำกัด, พิมพ์ครั้งที่ 2 มีนาคม 2551. 300 หน้า. หน้า หน้าที่ 256. ISBN 978-974-253-061-7
• พระบาทสมเด้จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. ปฐมวงศ์. [ม.ป.ท.] : โรงพิมพ์หนังสือพิมพ์ไทย, 2470. 57 หน้า.
• สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร. ราชสกุลวงศ์. กรุงเทพฯ : สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, 2554. 296 หน้า. หน้า 68. ISBN 978-974-417-594-6

แหล่งข้อมูลอื่น

• ตำนานการสร้างวัดอัมพวันเจติยาราม เก็บถาวร 2008-10-04 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน จาก เครือข่ายกาญจนาภิเษก

ก่อนหน้า		สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี		ถัดไป
กรมพระเทพามาตย์ (นกเอี้ยง) (กรุงธนบุรี)		สมเด็จพระพันปีหลวง (3 กันยายน พ.ศ. 2353 - 21 กรกฎาคม พ.ศ. 2367)		สมเด็จพระศรีสุลาลัย
พระเจ้าไปยิกาเธอ กรมหลวงนรินทรเทวี		กุลเชษฐ์ในราชวงศ์จักรี (3 กันยายน พ.ศ. 2353 – 25 พฤษภาคม พ.ศ. 2369)		พระเจ้าไปยิกาเธอ กรมหลวงนรินทรเทวี