สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2

บทความนี้เกี่ยวกับสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2 สำหรับพระเชษฐาพระองค์อื่น ดูที่ พระเชษฐา

สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2 เป็นกษัตริย์สุโขทัยตั้งแต่ พ.ศ. 2028 และกษัตริย์อยุธยาระหว่าง พ.ศ. 2034 ถึง พ.ศ. 2072 รัชสมัยของพระองค์แสดงถึงการติดต่อกับชาติตะวันตกเป็นครั้งแรกกับชาวโปรตุเกส

สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2
พระเจ้ากรุงศรีอยุธยา
ครองราชย์	พ.ศ. 2034 - 2072 (38 ปี)
ก่อนหน้า	สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 3
ถัดไป	สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 4
พระมหาอุปราช	พระอาทิตยวงศ์
พระราชสมภพ	พ.ศ. 2015 พิษณุโลก
สวรรคต	10 ตุลาคม พ.ศ. 2072 (57 พรรษา) กรุงศรีอยุธยา
ราชวงศ์	สุพรรณภูมิ
พระราชบิดา	สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ

พระราชประวัติ

สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2 มีพระนามเดิมว่าพระเชษฐา เป็นพระราชโอรสในสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถกับพระราชชนนีจากราชวงศ์พระร่วง พระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์ ระบุว่าทรงพระราชสมภพเมื่อปีมะโรง พ.ศ. 2015 ต่อมาในปี พ.ศ. 2027 ทรงผนวชพร้อมกับพระราชโอรสในสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 3 เมื่อทรงลาผนวชในปีถัดมา สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถได้สถาปนาพระองค์ไว้ที่พระมหาอุปราช ทรงพระนามว่าพระเอกสัตราช

เมื่อสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถเสด็จสวรรคตในปี พ.ศ. 2031 พระเอกสัตราชยังคงประทับอยู่ที่เมืองพิษณุโลก จนกระทั่งสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 3 เสด็จสวรรคตในปี พ.ศ. 2034 จึงเสด็จมาเสวยราชสมบัติพระนครศรีอยุธยาทรงพระนามสมเด็จพระรามาธิบดี

วันอาทิตย์ที่ 10 ตุลาคม พ.ศ. 2072 สมเด็จพระรามาธิบดีเสด็จฯ ไปพระที่นั่งหอพระ และเสด็จสวรรคตในตอนค่ำของวันนั้น ขณะพระชนมายุได้ 57 พรรษา ครองราชสมบัติรวม 38 ปี ในปีนั้นพบว่าดาวหางฮัลเลย์โคจรมาใกล้โลก ดังปรากฏในพระราชพงศาวดารฉบับหลวงประเสริฐฯ ว่า "ศักราช 891 ฉลูศก เห็นอากาศนิมิตเป็นอินทรธนูแต่ทิศหรดี ผ่านอากาศมาทิศพายัพ มีพรรณขาว..."

กษัตริย์แห่งสุโขทัย

พระเชษฐาธิราชเป็นพระราชโอรสพระองค์เล็กในบรรดาพระราชโอรส 3 พระองค์ของสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ พระเชษฐาของพระองค์คือพระบรมราชา ได้รับการสถาปนาเป็นผู้สำเร็จราชการที่กรุงศรีอยุธยาในคราวที่พระราชบิดายกทัพไปตีอาณาจักรล้านนา พระเชษฐาอีกพระองค์คือ พระอินทราชา เสด็จสวรรคตระหว่างสงครามกับล้านนา ในปี พ.ศ. 2028 พระเชษฐาธิราชได้รับการสถาปนาเป็นพระมหาอุปราชและได้สวมมงกุฎเป็นกษัตริย์สุโขทัย (พระอิสริยยศกษัตริย์สุโขทัยเป็นพระอิสริยยศของพระมหาอุปราชแห่งอยุธยา)

ใน พ.ศ. 2031 สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถเสด็จสวรรคต แม้ว่าพระเชษฐาธิราชจะเป็นพระมหาอุปราช แต่ราชบัลลังก์อยุธยาก็ตกเป็นของพระเชษฐาของพระองค์คือสมเด็จพระบรมราชาซึ่งเป็นผู้สำเร็จราชการที่กรุงศรีอยุธยาและได้ประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกเป็นสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 3 ใน พ.ศ. 2034 สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 3 เสด็จสวรรคตอย่างกระทันหันโดยไม่มีรัชทายาท ดังนั้น ราชสมบัติจึงตกเป็นของ พระเชษฐาธิราช พระอนุชาธิราช ทำให้ 2 อาณาจักรเป็นปึกแผ่น

พระราชโอรส

สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงสันนิษฐานว่าสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2 มีพระราชโอรสสามพระองค์ได้แก่

1. สมเด็จพระบรมราชาหน่อพุทธางกูร พระนามเดิมพระอาทิตยวงศ์ ประสูติแต่สมเด็จพระอัครมเหสี
2. สมเด็จพระไชยราชาธิราช ประสูติแต่พระสนม
3. สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ พระนามเดิมว่าพระเฑียรราชา ประสูติแต่พระสนม

พระราชกรณียกิจ

การพระศาสนา

• พ.ศ. 2035 สมเด็จพระรามาธิบดีโปรดเกล้าฯ ให้สร้างเจดีย์ใหญ่เพื่อประดิษฐานพระบรมอัฐิของสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 3 ในวัดพระศรีสรรเพชญ์ในเขตพระราชวัง โปรดเกล้าฯ ให้สร้างเจดีย์ใหญ่เพื่อประดิษฐานพระบรมอัฐิของสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถในวัดเดียวกัน
• พ.ศ. 2042 สมเด็จพระรามาธิบดีโปรดเกล้าฯ ให้สร้างพระวิหารในวัดศรีสรรเพชญ์
• พ.ศ. 2043 สมเด็จพระรามาธิบดีโปรดเกล้าฯ ให้พระพุทธรูป พระศรีสรรเพชญ์ ในวันอาทิตย์ ขึ้น 8 ค่ำ เดือน 6
• พ.ศ. 2046 ทรงให้มีงานฉลองสมโภชพระศรีสรรเพชญ์ วันศุกร์ ขึ้น 11 ค่ำ เดือน 8

การเจริญสัมพันธไมตรีกับโปรตุเกส

ใน พ.ศ. 2054 ทูตนำสารของอาฟงซู ดึ อัลบูแกร์กึ แม่ทัพใหญ่ของประเทศโปรตุเกสได้เดินทางมากรุงศรีอยุธยา เพื่อเจริญสัมพันธไมตรีและการค้า พระองค์ทรงตอบรับไมตรีจากโปรตุเกส และได้ทำสัญญาทางราชไมตรีกับทางการค้าต่อกัน ใน พ.ศ. 2059 นับเป็นสัญญาฉบับแรกที่ไทยทำกับต่างประเทศ โปรตุเกสจึงนับเป็นประเทศแรกในทวีปยุโรปที่เข้ามาในกรุงศรีอยุธยา

ผลจากการเข้ามาสร้างไมตรีของชาวโปรตุเกส ได้มีการนำเอาอาวุธแบบใหม่ที่มีประสิทธิภาพเข้ามาถวาย ได้แก่ ปืนประเภทต่าง ๆ และกระสุนดินดำ ต่อมาชาวโปรตุเกสได้เข้ามาเป็นทหารอาสาฝรั่ง ได้ช่วยฝึกวิธีการใช้อาวุธแบบตะวันตกกับกรุงศรีอยุธยา

ราชการสงคราม

สงครามกับมะละกา

เมื่อ พ.ศ. 2043 พระองค์ทรงส่งกองทัพทั้งทางบกและทางเรือไปทำสงครามกับมะละกาถึงสองครั้ง โดยเข้าโจมตีชายฝั่งตะวันออกและตะวันตก แม้ไม่ประสบผลสำเร็จแต่ก็ทำให้มะละกาได้ตระหนักถึงอำนาจของอยุธยาที่มีอิทธิพลเหนือหัวเมืองในคาบสมุทรภาคใต้ โดยมีเมืองนครศรีธรรมราชทำหน้าที่เป็นศูนย์กลาง ใช้เป็นฐานในการควบคุมหัวเมืองต่าง ๆ ในคาบสมุทรแห่งนี้ กษัตริย์มะละกาผู้ปกครอง ปัตตานี ปาหัง กลันตัน และเมืองท่าที่ตั้งอยู่ชายฝั่งทั้งหมดต้องส่งบรรณาการต่อกษัตริย์อยุธยาทุกปี

สงครามกับล้านนา

• พ.ศ. 2056 พระเจ้าเชียงใหม่พระนามว่าพระเมืองแก้ว ยกทัพมาตีกรุงสุโขทัย สมเด็จพระรามาธิบดีได้ทรงออกทัพขึ้นไปป้องกันทางเหนือ จนกองทัพเชียงใหม่แตกกลับไป
• พ.ศ. 2058 พระองค์ได้ทรงยกกองทัพขึ้นไปตีล้านนาอีกหน คราวนี้ทรงตีเมืองลำปางได้

การจัดระเบียบกองทัพ

สมเด็จพระรามาธิบดีที ทรงจัดให้มีการจัดระเบียบกองทัพ และแต่งตำราพิชัยสงคราม โปรดเกล้า ฯ ให้จัดทำบัญชีกำลังพล เมื่อ พ.ศ. 2061 เพื่อเกณฑ์พลเมืองเข้ารับราชการทั้งฝ่ายทหารและพลเรือน โดยกำหนดให้ไพร่ที่เป็นชาย อายุตั้งแต่ 18 - 60 ปี ต้องเข้ารับราชการทหาร ยกเว้นผู้ที่มีบุตรชายแล้วเข้ารับราชการ ตั้งแต่สามคนขึ้น ผู้เป็นบิดาจึงพ้นหน้าที่รับราชการทหาร

ชายที่มีอายุ 18 ปี ต้องขึ้นทะเบียนทหารเพื่อเข้ารับการฝึกหัดทหาร เรียกว่าไพร่สม เมื่ออายุ 20 ปี จึงเรียกเข้ารับราชการเป็นทหารกองประจำการเรียกว่าไพร่หลวง ส่วนพวกที่ไม่สามารถมารับราชการทหารได้ ก็ต้องมีของมาให้ราชการเป็นการชดเชยเรียกว่าไพร่ส่วย

ได้มีการตั้งกรมพระสุรัสวดี ให้เป็นหน่วยรับผิดชอบ โดยมีออกพระราชสุภาวดี เป็นเจ้ากรมรับผิดชอบในมณฑลราชธานี พระสุรัสวดีขวา รับผิดชอบหัวเมืองฝ่ายเหนือ และพระสุรัสวดีซ้าย รับผิดชอบหัวเมืองฝ่ายใต้

เหตุการณ์สำคัญ

• พ.ศ. 2039 ทรงประพฤติการเบญจาพิธ และทรงให้มีเล่นการดึกดำบรรพ์
• พ.ศ. 2040 ทรงให้ทำการปฐมกรรม
• พ.ศ. 2067 งาช้างต้นเจ้าพระยาปราบแตกข้างขวายาวไป ในเดือนเดียวกันมีผู้ทอดบัตรสนเท่ห์ สมเด็จพระรามาธิบดีทรงให้ประหารขุนนางจำนวนมาก
• พ.ศ. 2068 น้ำน้อย ข้าวมีการเน่าเสีย แผ่นดินไหวทุกเมือง และเกิดเหตุอุบาทว์หลายอย่าง
• พ.ศ. 2069 ข้าวสารแพงเป็น 3 ทะนานต่อเฟื้องเบี้ยแปดร้อย เกวียนหนึ่งเป็นเงินชั่งหกตำลึง

ในวรรณคดีไทย

สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2 เป็นที่เชื่อกันว่าเป็นพระมหากษัตริย์พระองค์เดียวกับที่ปรากฏพระนามว่า สมเด็จพระพันวษา ในวรรณคดีพื้นบ้านเรื่องขุนช้างขุนแผน เนื่องจากในพงศาวดาร อาทิ คำให้การชาวกรุงเก่า ระบุถึงรัชสมัยของพระองค์ มีตอนที่กล่าวถึงทหารคนสำคัญคนหนึ่งที่ชื่อ ขุนแผน ด้วย

ในวัฒนธรรมสมัยนิยม

มีนักแสดงผู้รับบท สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2 ได้แก่

• พิศาล อัครเศรณี จากภาพยนตร์เรื่อง สุริโยไท (2544)

พงศาวลี

พงศาวลีของสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2

16. สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 1               8. สมเด็จพระอินทราชา                       17. เชื้อสายราชวงศ์พระร่วง               4. สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2                             18. (=20.) พระมหาธรรมราชาที่ 1               9. พระมหาเทวี                       19. พระชายาแห่งเมืองสุโขทัย               2. สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ                                   20. (=18.) พระมหาธรรมราชาที่ 1               10. พระมหาธรรมราชาที่ 2                       21. สมเด็จพระราชชนนีศรีธรรมราชมาดา               5. พระราชเทวี                             11. เชื้อสายราชวงศ์สุพรรณภูมิ                       1. สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2                                         3. พระธิดาในราชวงศ์พระร่วง

อ้างอิง

เชิงอรรถ

แหล่งอ้างอิงที่เป็นลายลักษณ์อักษร

• Le May, Reginald (1962). Concise History of Buddhist Art in Siam. Tuttle Publishing. ISBN 0804801207.
• Kaye, Elizabeth A. (1994). Asia in the Making of Europe, Volume I: The Century of Discovery. University of Chicago Press. ISBN 0226467325.
• Smith, Robert B. (1966). Siam: or, The history of the Thais. University of Michigan. ASIN B0017Z2OXS.

บรรณานุกรม

• พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น. นนทบุรี : ศรีปัญญา, 2553. 800 หน้า. ISBN 978-616-7146-08-9
• มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา. นามานุกรมพระมหากษัตริย์ไทย. กรุงเทพฯ : มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา, 2554. 264 หน้า. ISBN 978-616-7308-25-8
• พระราชพงศาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา เล่ม 1. นนทบุรี : โครงการเลือกสรรหนังสือ สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช, 2558. 305 หน้า. ISBN 978-616-16-0930-6

ดูเพิ่ม

• รายพระนามพระมหากษัตริย์ไทย

ก่อนหน้า		สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2		ถัดไป
สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 3 (พ.ศ. 2031 - 2034]])		พระเจ้ากรุงศรีอยุธยา ราชวงศ์สุพรรณภูมิ (พ.ศ. 2034 - 2072)		สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 4 (พ.ศ. 2072 - 2076)
พระราเมศวร (พ.ศ. 1981 - 1991)		พระมหาอุปราชกรุงศรีอยุธยา ราชวงศ์สุพรรณภูมิ (พ.ศ. 2028 - 2034)		พระอาทิตยวงศ์ (พ.ศ. 2069 - 2072)