ขุนแผน

พระยากาญจนบุรี หรือบรรดาศักดิ์เดิม ขุนแผนแสนสะท้าน คนทั่วไปมักรู้จักในนาม ขุนแผน เป็นตัวเอกของวรรณคดีไทยเรื่อง ขุนช้างขุนแผน

ขุนแผน
ตัวละครใน ขุนช้างขุนแผน
รูปปั้นขุนแผนที่วัดแค
ข้อมูลตัวละครในเรื่อง
ชื่อเต็ม	พลายแก้ว, ขุนแผนแสนสะท้าน พระสุรินทฦๅชัย (ปลัดเมืองกาญจนบุรี) พระยากาญจนบุรี
เพศ	ชาย
ตำแหน่ง	เจ้าเมืองกาญจนบุรี
อาชีพ	ทหาร, ขุนนาง
อาวุธ	ดาบฟ้าฟื้น
คู่สมรส	วันทอง สายทอง ลาวทอง บัวคลี่ แก้วกิริยา
บุตร	กุมารทอง จมื่นไวยวรนารถ (พลายงาม) พลายณรงค์ หลวงฤทธิ์นายเวร (พลายชุมพล)
ญาติ	ขุนไกรพลพ่าย (พ่อ) ทองประศรี (แม่) พลายเพชร (หลานชาย) พลายบัว (หลานชาย) พลายยง (หลานชาย)
ศาสนา	ศาสนาพุทธ ศาสนาผี
บ้านเกิด	สุพรรณบุรี
สัญชาติ	กรุงศรีอยุธยา

อนุสาวรีย์ที่วัดป่าเลไลยก์วรวิหาร

ภาพขุนแผน พิมพิลาไลย ที่วัดเขาพระศรีสรรเพชญาราม

ประวัติ

ขุนแผนเป็นลูกของขุนไกรพลพ่ายและทองประศรี เกิดที่เมืองสุพรรณบุรี ขุนไกรพลพ่ายเป็นทหารในสมเด็จพระพันวษา พระมหากษัตริย์แห่งกรุงศรีอยุธยา รับราชการอยู่ที่เมืองสุพรรณบุรี ขุนไกรพลพ่ายทำความผิดจึงถูกสมเด็จพระพันวษาสั่งประหารชีวิต ทองประศรีกลัวความผิดจึงพาขุนแผนหนีไปอยู่บ้านญาติฝ่ายขุนไกรพลพ่ายที่เมืองกาญจนบุรี

พลายแก้วบวชเป็นเณรที่วัดส้มใหญ่จนสำเร็จวิชาเมื่ออายุ 15 ปี จากนั้นย้ายกลับมายังวัดป่าเลไลยก์วรวิหารโดยเป็นศิษย์ของสมภารมี แล้วไปเรียนต่อที่วัดแคโดยเป็นศิษย์ของสมภารคง และได้พบกับขุนช้างและพิมพิลาไลยซึ่งเป็นเพื่อนบ้านกันมาในสมัยเด็กอีกครั้ง พลายแก้วชอบพอกับพิมพิลาไลย สุดท้ายได้สึกจากเณรและได้พิมพิลาไลยรวมถึงสายทอง (พี่เลี้ยงของพิมพิลาไลย) เป็นภรรยาในคืนเดียวกัน

พลายแก้วแต่งงานกับพิมพิลาไลยได้ไม่นานก็ได้รับการแต่งตั้งจากสมเด็จพระพันวษาไปตีเมืองเชียงทองและเชียงอินทร์ พลายแก้วได้ลาวทอง ลูกสาวนายแคว้นบ้านจอมทองมาเป็นภรรยาคนที่สาม หลังจากรบชนะกลับมา สมเด็จพระพันวษาได้ปูนบำเหน็จให้เป็น ขุนแผนแสนสะท้าน ต่อมาได้เลื่อนบรรดาศักดิ์เป็น พระกาญจนบุรี และ พระยากาญจนบุรี เจ้าเมืองผู้ครองกาญจนบุรี

ภรรยาและบุตร

ขุนแผนมีภรรยาทั้งหมด 5 คน เรียงตามลำดับดังนี้

1. พิมพิลาไลยหรือวันทอง (ลูกสาวของศรีประจันกับพันศรโยธา) มีบุตรด้วยกันหนึ่งคนคือพลายงาม
2. สายทอง พี่เลี้ยงของพิมพิลาไลย
3. ลาวทอง (ลูกสาวของศรีเงินยวงกับแสนคำแมนนายบ้านแห่งจอมทอง) มีบุตรด้วยกันหนึ่งคนคือพลายณรงค์
4. บัวคลี่ (ลูกสาวของหมื่นหาญกับสีจันทร์) มีลูกกับขุนแผนหนึ่งคน แต่ขุนแผนได้ผ่าท้องออกมาก่อนเกิด และปลุกเสกเป็นกุมารทอง
5. แก้วกิริยา (ลูกสาวของพระยาสุโขทัยกับเพ็ญจันทร์) มีบุตรด้วยกันหนึ่งคนคือพลายชุมพล

คาถาและของวิเศษ

ขุนแผนได้เรียนรู้คาถาวิชาต่าง ๆ ในสมัยที่บวชเป็นเณร ตัวอย่างคาถาที่มีได้แก่คาถามหาละลวย วิชาคงกระพันชาตรี วิชามหาเสน่ห์ วิชาสะเดาะกลอน การเสกกุมารทอง การควบคุมผีพรายหรือโหงพราย

นอกจากนี้ขุนแผนยังมีของวิเศษ 3 อย่างสำคัญ ดังนี้

ม้าสีหมอก

เป็นม้าแสนรู้ พาหนะประจำตัวขุนแผน มีแม่เป็นม้าเทศ พ่อเป็นม้าน้ำ ตัวสีหมอก ตาสีดำ สีหมอกเป็นม้ารุ่นหนุ่มจึงซุกซน เที่ยวไล่กัดม้าตัวอื่น ๆ อยู่เสมอ ถูกคนดูแลม้าไล่ตี ขุนแผนไปพบม้าสีหมอกที่เพชรบุรี เห็นมีลักษณะดีต้องตามตำรา จึงขอซื้อแล้วเสกหญ้าให้สีหมอกกิน สีหมอกจึงเชื่องติดตามขุนแผนไปแต่โดยดี

ดาบฟ้าฟื้น

ดาบที่สร้างจากเหล็กไหล 3 ชนิดในถ้ำวิเศษ สีเหล็กเป็นสีปีกแมลงทับ คมกริบ สามารถฟันศัตรูให้ขาดเป็นสองท่อนได้ในไม่กี่เพลงดาบ สามารถใช้พลังจากสายฟ้าได้ด้วยพลังของเหล็กไหล และมีพลังในการปัดเป่า ขจัดสิ่งอัปมงคล อาคมฝ่ายดำ ภูตผีสัมภเวสีฝ่ายชั่วร้าย

กุมารทอง

ลูกของพลายแก้วกับบัวคลี่ที่ตายตั้งแต่ตอนที่พลายแก้วผ่าศพออกมาทำพิธี เป็นผู้ช่วยคนสำคัญและลูกคนแรก จะปรากฎตัวเมื่อขุนแผนมอบภารกิจให้หรือในยามที่พลายงามตกอยู่ในเหตุคับขัน

โหงพราย

วิญญาณทหารเก่าของขุนแผนที่ตายในสงคราม มีบทบาทเป็นผู้ช่วยเช่นเดียวกันกับกุมารทอง

ส่วนหนึ่งบทเสภาจากวรรณคดีขุนช้าง-ขุนแผนที่แต่งขึ้น ซึ่งกล่าวถึงการเรียนวิชาอาคมของขุนแผน เป็นบทเสภาที่ไพเราะแสดงถึงพรสวรรค์และความชำนาญในการใช้คาถาอาคมของขุนแผน

ด้านการเรียนวิชาอาคมนั้นก็ตกทอดมาถึงพลายงาม ลูกของของขุนแผนกับวันทองด้วย ครั้งเมื่อเดินทางหนีออกจากบ้านของขุนช้างจากสุพรรณบุรีเพื่อไปอยู่กับย่าคือทองประศรีที่กาญจนบุรี โดยเรียนผ่านตำราหนังสือต่าง ๆ ที่เป็นของขุนแผนที่เก็บไว้ในตู้ที่บ้านของทองประศรี ในการเรียนนั้นพลายงามมีทองประศรีคอยสอนให้ ดังปรากฏในกลอนบทที่ว่า

อันเรื่องราวกล่าวความพลายงามน้อย		อยเรียบร้อยเรียนรู้ครูทองประศรี
ทั้งขอมไทยได้สิ้นก็ยินดี		เรียนคัมภีร์พุทธเพทพระเวทมนตร์
ปัถมังตั้งตัวนะปัดตลอด		แล้วถอนถอดถูกต้องเป็นล่องหน
หัวใจกริดอิทธิเจเสน่ห์กล		แล้วเล่ามนต์เสกขมิ้นกินน้ำมัน
เข้าในห้องลองวิชาประสาเด็ก		แทงจนเหล็กแหลมลู่ยู่ขยั้น
มหาทะมื่นยืนยงคงกระพัน		ทั้งเลขยันต์ลากเหมือนไม่เคลื่อนคลาย
แล้วทำตัวหัวใจอิติปิโส		สะเดาะโซ่ตรวนได้ดังใจหมาย
สะกดคนมนต์จังงังกำบังกาย		เมฆฉายสูรย์จันทร์ขยันดี
ทั้งเรียนธรรมกรรมฐานนิพพานสูตร		ร้องเรียกภูตพรายปราบกำราบผี
ผูกพยนต์หุ่นหญ้าเข้าราวี		ทองประศรีสอนหลานชำนาญมา

อาจารย์

• สมภารบุญ วัดส้มใหญ่ กาญจนบุรี
• สมภารมี วัดป่าเลไลยก์ สุพรรณบุรี
• สมภารคง วัดแค ต.รั้วใหญ่ อ.เมือง จ.สุพรรณบุรี

ผู้รับบทเป็นขุนแผนในสื่ออื่น

ผู้รับบทเป็นขุนแผน	เรื่อง	ปี	หมายเหตุ
ศิริ ผิวสังข์	ภาพยนตร์ ขุนช้างขุนแผน	พ.ศ. 2477
	ภาพยนตร์ ขุนช้างขุนแผน ตอน ขุนช้างถวายฎีกา	พ.ศ. 2478
	ภาพยนตร์ ขุนช้างขุนแผน ภาค 4 ตอน ขุนช้างกินเลี้ยง-สร้อยฟ้าทำเสน่ห์	พ.ศ. 2481	ศิริ ผิวสังข์ รับบทเป็นขุนแผนและจมื่นไวยฯ
	ภาพยนตร์ ขุนช้างขุนแผน ตอน จับเสน่ห์เถรขวาด	พ.ศ. 2492
สมควร กระจ่างศาสตร์	ภาพยนตร์ พิมพิลาไลย	พ.ศ. 2498
ส. อาสนจินดา	ภาพยนตร์ สร้อยฟ้าศรีมาลาลุยไฟ	พ.ศ. 2499
แมน ธีระพล	ภาพยนตร์ ยอดชายชาตรี	พ.ศ. 2503
ทนงศักดิ์ ภักดีเทวา	ภาพยนตร์ ขุนช้างขุนแผน ตอน พิมพิลาไลเข้าหอ	พ.ศ. 2504
มิตร ชัยบัญชา	ภาพยนตร์ พิมพิลาไล	พ.ศ. 2509
สมชาย ศรีภูมิ	ละครโทรทัศน์ ขุนแผนผจญภัย	ประมาณปี พ.ศ. 2513-2514
ไพโรจน์ ใจสิงห์	ละครโทรทัศน์ พิมพิลาไลย	พ.ศ. 2522-2523
สมบัติ เมทะนี	ภาพยนตร์ ขุนช้างขุนแผน ตอน ปราบจระเข้เถนขวาด	พ.ศ. 2525
นิรุตติ์ ศิริจรรยา	ละครโทรทัศน์ พิมพิลาไลย	พ.ศ. 2528
อติเทพ ชดช้อย	ละครโทรทัศน์ ขุนช้าง ขุนแผน	พ.ศ. 2542
วัชระ ตังคะประเสริฐ	ภาพยนตร์ ขุนแผน	พ.ศ. 2545
วีรคณิศร์ กานต์วัฒนกุล	ละครเวที วันทอง เดอะมิวสิคัล	พ.ศ. 2558
ณ ภพ ประสบลาภ	ละครโทรทัศน์ ขุนแผนแสนสะท้าน	พ.ศ. 2560	เป็นละครที่ดำเนินเรื่องหลังจากที่ขุนแผนได้รับปูนบำเหน็จเป็นขุนแผนแสนสะท้านและได้เข้ามาเป็นเจ้าเมืองด่านกาญจนบุรี
มาริโอ้ เมาเร่อ	ภาพยนตร์ ขุนแผน ฟ้าฟื้น	พ.ศ. 2562
ณวัฒน์ กุลรัตนรักษ์	ละครโทรทัศน์ วันทอง	พ.ศ. 2564
ปริญ สุภารัตน์	ภาพยนตร์ วันทอง	พ.ศ. 2569

แหล่งข้อมูลอื่น

• ขรรค์ชัย-สุจิตต์ ทอดน่องท่องเที่ยว : เล่าเรื่อง "ขุนช้างขุนแผน" ในแบบที่คุณไม่เคยฟัง!
• ขุนแผน “พระเอกในอุดมคติ” หรือ “ผู้ร้ายที่แฝงตัวในคราบพระเอก” บทความโดย นิพัทธ์ แย้มเดช