สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2

สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 หรือ เจ้าสามพระยา (พ.ศ. 1929 – 1994) เป็นพระเจ้ากรุงศรีอยุธยา รัชกาลที่ 7 ครองราชย์ระหว่างปี พ.ศ. 1967 – 1991 พระองค์เป็นพระมหากษัตริย์ที่มีพระปรีชาสามารถในการปกครอง และการรบ ดังจะเห็นได้จากกรณีการตีอาณาจักรล้านนาและประเทศกัมพูชา นับเป็นการขยายพระราชอาณาเขตของ อาณาจักรอยุธยาตอนต้นอย่างเป็นรูปธรรม

สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2
พระเจ้ากรุงศรีอยุธยา
ครองราชย์	พ.ศ. 1967 – 1991 (24 ปี)
ก่อนหน้า	สมเด็จพระอินทราชา
ถัดไป	สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ
พระราชสมภพ	พ.ศ. 1929
สวรรคต	พ.ศ. 1994 (65 พรรษา)
คู่อภิเษก	พระราชเทวี (พระราชธิดาในพระมหาธรรมราชาที่ 2)
พระราชบุตร	พระนครอินทร์​ (พระอินทราชา)​ เจ้าพญาแพรก สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ
ราชวงศ์	สุพรรณภูมิ
พระราชบิดา	สมเด็จพระอินทราชา

พระราชประวัติ

พระราชสมภพ

สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 มีพระนามเดิมว่าเจ้าสามพระยา เป็นพระราชโอรสพระองค์ที่ 3 ในสมเด็จพระนครินทราธิราชหลังจากพระราชบิดาตีได้หัวเมืองเหนือแล้ว ก็โปรดให้มีพระราชโอรสพระองค์ใหญ่ทั้ง 3 พระองค์ไปครองเมืองต่าง ๆ คือ เจ้าอ้ายพระยาเป็นผู้ครองเมืองสุพรรณบุรี เจ้ายี่พระยาเป็นผู้ครองเมืองแพรกศรีราชา (อำเภอสรรคบุรี) ส่วนพระองค์ได้รับโปรดเกล้าฯ ให้ไปปกครองเมืองชัยนาท (พิษณุโลก) ซึ่งเป็นหัวเมืองสำคัญทางเหนือ และได้อภิเษกสมรสกับพระราชธิดาของพระมหาธรรมราชาที่ 2 แห่งกรุงสุโขทัย

การขึ้นครองราชย์

เจ้าอ้ายพระยาและเจ้ายี่พระยากระทำยุทธหัตถีชิงราชสมบัติที่เชิงสะพานป่าถ่านจนสิ้นพระชนม์ทั้งสองพระองค์ เป็นเหตุให้เจ้าสามพระยาได้เสวยราชสมบัติกรุงศรีอยุธยาแทนพระเชษฐาทั้งสอง ภาพจากจิตรกรรมประกอบโคลงพระราชพงศาวดาร ปัจจุบันภาพต้นฉบับถูกเก็บรักษาไว้ ณ พระที่นั่งวโรภาษพิมาน พระราชวังบางปะอิน จังหวัดพระนครศรีอยุธยา

เมื่อสมเด็จพระนครินทราธิราชเสด็จสวรรคตในปี พ.ศ. 1967 เจ้าอ้ายพระยาและเจ้ายี่พระยา ต่างยกทัพเข้ากรุงศรีอยุธยาเพื่อชิงราชสมบัติ ทั้งสองพระองค์ได้กระทำยุทธหัตถีกันที่เชิงสะพานป่าถ่านจนสิ้นพระชนม์ทั้งสองพระองค์ ขุนนางผู้ใหญ่จึงไปกราบทูลเชิญเจ้าสามพระยาขึ้นเสวยราชสมบัติ เฉลิมพระนามว่าสมเด็จพระบรมราชาธิราชเจ้า แล้วโปรดให้ขุดพระศพพระเชษฐาทั้งสองพระองค์ไปถวายพระเพลิง แล้วสร้างวัดราชบูรณะในที่ถวายพระเพลิงนั้น ส่วนที่กระทำยุทธหัตถีให้ก่อเป็นเจดีย์ไว้ 2 องค์

สวรรคต

สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 เสด็จสวรรคต เมื่อ พ.ศ. 1994 พระองค์ครองราชสมบัติรวม 24 ปี โดยสมเด็จพระราเมศวรพระราชโอรสได้สืบราชสมบัติต่อ มีพระนามว่าสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ

เหตุการณ์ในรัชสมัย

• พ.ศ. 1959 เสด็จขึ้นครองราชย์ในปีเดียวกันสถาปนาวัดราชบูรณะ
• พ.ศ. 1969 สร้างวัดมเหยงค์ในปีเดียวกัน พระพุทธชินราช มีน้ำพระเนตรไหลออกมาเป็นโลหิต

ปราบเมืองพิมายและพนมรุ้ง

เหตุการณ์นี้เกิดขึ้นก่อนปี พ.ศ. 1982 สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 ทรงให้ระดมกองทัพช้างม้า เตรียมจะยกไปตีเมืองพิมายและพนมรุ้ง เจ้าเมืองทั้งหลายจึงออกมาถวายบังคมสมเด็จพระบรมราชาธิราช พระองค์ก็โปรดพระราชทานรางวัล แล้วโปรดให้เจ้าเมืองเหล่านั้นกลับไปปกครองเมืองของตนตามเดิม

พระราชพิธีโกษรกรรม สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ

เหตุการณ์นี้เกิดขึ้นเมื่อปี พ.ศ. 1982 สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 จัดให้มีพระราชพิธีโกษรกรรม(พระราชพิธีโสกันต์) ให้กับพระบรมเชษฐาธิราช พระราชโอรส แล้วพระราชทานนามใหม่ว่า "สมเด็จพระราเมศวรบรมไตรโลกนารถบพิตร"

ปรากฏใน พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหอพระสมุดวชิรญาณ ความว่า :-

"๏ ศักราช 801 มะแม เอกศก สมเด็จพระบรมราชาธิราชเจ้าก็ให้ประชุมพราหมณาจารย์แลท้าวพญาเสนามาตย์ทั้งหลายเล่นมหรสพ ตั้งพระราชพิธีโกษ(ร)...กรรมสมเด็จพระบรมเชษฐาธิราชกุมารท่าน แลประสาทพระนาม...สมเด็จพระราเมศวรบรมไตรโลกนารถบพิตร"

• เพลิงไหม้พระราชมณเทียร
• พ.ศ. 1974 เสด็จยกทัพไปตีเมืองพระนครหลวงของกัมพูชา​ได้สำเร็จและสถาปนาพระนครอินทร์​พระโอรสองค์ใหญ่ให้เสวยราชย์​เป็นพระเจ้ากรุงกัมพูชา
• พ.ศ. 1984 เกิดเพลิงไหม้พระที่นั่งตรีมุข
• พ.ศ. 1985 เสด็จยกทัพตีเชียงใหม่แต่ไม่สำเร็จ
• พ.ศ.​ 1986 พระนครอินทร์ประชวร​สวรรคต ที่กัมพูชา​โปรดให้สถาปนาเจ้าพญาแพรก​พระโอรสองค์รองขึ้นเป็นกษัตริย์​กัมพูชาต่อจากพระนครอินทร์​
• พ.ศ. 1987 เสด็จยกทัพปราบจราจล แลตั้งทัพหลวงที่ปะทายเขษม​ (กัมพูชา)​ ได้เชลย​120,000​ คน ทัพหลวงเสด็จกลับคืน

ราชการสงคราม

การศึกกับเขมร

ปี พ.ศ. 1974 สมเด็จพระบรมราชาธิราชได้เสด็จยกทัพไปตีเมืองนครหลวง (นครธม) ในรัชสมัยพระธรรมาโศกราชได้ ศึก​ครั้งนี้กองทัพอยุธยาล้อมเมืองพระนครหลวง​ (นครธม) ได้​​ 7​ เดือน ก่อนจะยึดเมืองได้​ พระธรรมาโศกราชประชวรและสวรรคตในเมืองพระนครหลวง​ (นครธม) ​ฝ่ายกัมพูชายอมแพ้​ สมเด็จพระบรมราชาธิราชจึงโปรดให้จัดงานศพและสร้างวัดบำเพ็ญกุศลถวายให้แก่พระธรรมโศกราช​ ก่อนจะสถาปนาให้พระนครอินทร์พระราชโอรสองค์ใหญ่ของพระองค์ขึ้นเป็นกษัตริย์​กัมพูชา​อยู่ปกครองเมืองพระนครหลวงแทนในฐานะเมืองประเทศราช แล้วให้นำพระยาแก้วพระยาไท พร้อมทั้งพระประยูรญาติ เหล่าขุนนาง และกวาดต้อนครัวชาวกัมพูชา​ได้ 40,000​ คนกับทั้งรูปหล่อพระโคสิงห์สัตว์ต่าง ๆ​ และทรัพย์สินอื่นๆ​ กลับมากรุงศรีอยุธยาด้วย ทำให้อิทธิพลของเขมรในด้านการปกครอง ประเพณี ตลอดจนงานศิลปะมาปรากฏชัดในอยุธยา แต่พระนครอินทร์อยู่ปกครองกรุงกัมพูชาได้​ประมาณ​ 12 ปี​ ​ครั้งนั้นเจ้าญาติ​ บุตรพระรามเจ้า​ (คำขัด)​ เชื้อพระวงศ์​กัมพูชาเดิมได้ระดมมหาพรรคเขมรก่อกบฏที่เมืองจตุรมุข​ (พนมเปญ)​ พระนครอินทร์ส่งกองทัพไปปราบแต่ไม่สามารถปราบได้​เด็ดขาดจึงได้ขอกำลังช่วยเหลือจากอยุธยา​ สมเด็จพระบรมราชาธิราช จึงโปรดให้เจ้าพญาแพรก​ พระโอรสองค์รอง​ยกทัพอยุธยาไปช่วยเหลือและให้พระนครอินทร์ยกทัพเขมรเมืองพระนครหลวงอีกหนึ่งทัพร่วมกันยกไปปราบกบฏจนสามารถปราบกบฏได้สำเร็จ​ จับเจ้าญาติได้จะให้ส่งตัวไปอยุธยาแต่พระนค​รอินทร์​กลับประชวร​ และ​ สวรรคต​อย่างกะทันหันที่กัมพูชา​ ส่วนเจ้าญาติหลบหนีไปได้​จึงระดมมหาพรรคเขมรขึ้นต่อต้านฝ่ายอยุธยาอีกครั้ง ​ในปี​ ​พ.ศ.1986 ฝ่ายอยุธยา​สมเด็จพระบรมราชาธิราชได้สถาปนาเจ้าพญาแพรกพระโอรสองค์รองขึ้นครองกัมพูชา ต่อจากพระนครอินทร์​เมื่อเจ้าพญาแพรกปกครองกัมพูชา​พระองค์ได้พยายามส่งกองทัพไปปราบปรามฝ่ายเจ้าญาติแต่ไม่สำเร็จ​ เจ้าญาติกลับเป็นฝ่ายรบชนะและยึดเมืองต่างๆของกัมพูชาคืนได้ตามลำดับ​เมื่อได้โอกาสที่เหมาะสม​ ​เจ้าญาติจึงได้สถาปนาตัวเองขึันเป็นกษัตริย์​กัมพูชานามว่า​ พระบรมราชา​ (เจ้าพญาญาติ) ทำให้กัมพูชามี​ กษัตริย์​ 2 พระองค์ในเวลานั้น​ แต่เจ้าพญาแพรกปกครองกัมพูชาได้เพียงไม่นานพระองค์ถูกลอบปลงพระชนม์​ พระบรมราชา​ (เจ้าพญาญาติ) ยึดเมืองพระนครหลวงคืนจากฝ่ายอยุธยาได้​ก่อนจะย้ายเมืองหลวงกัมพูชาไปยังเมืองบาสานและเมืองจตุรมุข​ (พนมเปญ)​ ตามลำดับ ต่อมาสมเด็จพระบรมราชาธิราช จึงเสด็จไปปราบพรรคเขมรในกัมพูชา​ ด้วยพระองค์เองเมื่อปี​ พ.ศ. 1987 ก่อนจะถอยกลับอยุธยา​ ครั้งนั้นได้เชลย​ 120,000​ คน​

การศึกกับล้านนา

ในปี พ.ศ. 1985 พระเจ้าติโลกราชแห่งเชียงใหม่ ได้รบกับท้าวช้อยผู้เป็นพระอนุชา ท้าวช้อยแพ้หนีไป เจ้าเมืองเทิงได้มาขอสวามิภักดิ์กับกรุงศรีอยุธยาและขอให้ส่งกองทัพไปช่วยรบ สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่​ 2 จึงทรงยกกองทัพไปตีเมืองเชียงใหม่ของอาณาจักรล้านนาแต่ก็ตีไม่สำเร็จประกอบกับทรงพระประชวรจึงทรงยกกองทัพกลับกรุงศรีอยุธยา

ในพระราชพงศาวดาร ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) พระองค์ทรงยกกองทัพไปตีเชียงใหม่อีกครั้ง เมื่อ พ.ศ. 1987 ทรงตั้งทัพหลวงที่ตำบลปะทายเขษม ครั้งนี้ได้หัวเมืองชายแดนของเชียงใหม่กับเชลยอีก 120,000 คน จึงยกทัพหลวงกลับพระนคร แต่ศึกครั้งนี้ไม่ปรากฏในหลักฐานฝ่ายล้านนา ในพระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐ กล่าวเพียงแค่เสด็จไปปราบพรรค ตั้งทัพหลวงที่ตำบลปะทายเขษม ได้เชลย 120,000 คน เท่านั้น ไม่ได้กล่าวถึงเมืองเชียงใหม่

จากข้อมูลอื่นใน พงศาวดารกรุงศรีอยุธยาฉบับปลีกหมายเลข 223,2/ก.125 กล่าวว่า เจ้าอยาด บุตรพระรามเจ้า (พระรามาธิบดี (คำขัด)) ที่ถูกส่งไปอยู่จัตุรมุข (พนมเปญ) นั้น ได้ก่อกบฏต่อพระอินทราชา ชักชวนชาวเขมรให้แข็งเมืองขึ้นจนใหญ่โตเป็นมหาพรรค พระอินทราชายกทัพไปตีเจ้าอยาดแตกพ่าย จับเจ้าอยาดส่งไปกรุงศรีอยุธยา แต่ขุนนครไชยกลับแอบปล่อยตัวให้เจ้าอยาดหนีไป เจ้าอยาดเลยระดมกองทัพมหาพรรคชาวเขมรขึ้นใหม่ ในขณะนั้นพระอินทราชาเกิดประชวรสวรรคต เจ้าสามพระยาจึงส่งเจ้าพระยาแพรก ราชบุตรอีกองค์ไปครองพระนครธม และยกทัพใหญ่เข้ามายังกัมพูชาเพื่อปราบพรรคในปี พ.ศ. 1987 จึงน่าจะเป็นเหตุการณ์นี้มากกว่าสงครามกับล้านนา และเมื่อพิจารณาจากชื่อสถานที่ตั้งทัพคือปะทายเขษม คำว่าปะทายน่าจะเพี้ยนมาจากภาษาเขมรคือ บันทาย (បន្ទាយ) ซึ่งมักพบเป็นชื่อสถานที่หรือชื่อเมืองในกัมพูชา

พระราชกรณียกิจ

ด้านการพระศาสนา

วัดราชบูรณะในปัจจุบัน

เมื่อสมเด็จพระบรมราชาธิราชเสด็จขึ้นครองราชย์ โปรดให้สถาปนาเจดีย์ใหญ่ สองพระองค์ ไว้ตรงบริเวณที่เจ้าอ้ายพระยาและเจ้ายี่พระยา พระเชษฐาชนช้างสู้รบกันถึงสิ้นพระชนม์ทั้งคู่ ณ ตำบลป่าถ่าน พร้อมกับได้โปรดให้สถาปนาวัดราชบูรณะ ประกอบด้วยพระธาตุ และพระวิหาร โดยสร้างไว้ ณ บริเวณที่ถวายพระเพลิงศพเจ้าอ้ายพระยาและเจ้ายี่พระยาและสร้างพระปรางค์ใหญ่ขึ้นเพื่อบำเพ็ญพระราชกุศลแด่สมเด็จพระอินทราชา พระราชบิดาในวาระนั้นด้วย

พ.ศ. 1969 สมเด็จพระบรมราชาธิราชได้ทรงสร้างวัดมเหยงคณ์

ด้านการปกครอง

ทรงตรากฎหมายลักษณะอาญาศึก (อยู่ในลักษณะกบฏศึก) ขึ้น

การรวมสุโขทัยกับอยุธยา

พระเจ้าติโลกราชเป็นผู้นำที่เข้มแข็งในการสงคราม ได้พยายามที่จะขยายอาณาเขตของเมืองเชียงใหม่ลงมาทางใต้ สมเด็จพระบรมราชาธิราชทรงเห็นว่าหากปล่อยให้เชื้อสายราชวงศ์พระร่วง ปกครองสุโขทัยในฐานะเมืองประเทศราชอยู่เช่นนั้นแล้ว จะทำให้ผู้คนในหัวเมืองพากันไปเข้ากับล้านนา หรือไม่ก็ถูกล้านนาลงมารุกราน ด้วยสุโขทัยนั้นอ่อนแอลงไม่เข้มแข็งพอ ที่จะดูแลหัวเมืองต่าง ๆ นั้นได้

เพื่อให้หัวเมืองฝ่ายเหนือหรืออาณาจักรสุโขทัยในการดูแลของเมืองพิษณุโลก อยู่ในอำนาจของกรุงศรีอยุธยาโดยสมบูรณ์ ดังนั้นใน พ.ศ. 1981 เมื่อพระมหาธรรมราชาที่ 4 ได้สวรรคตลง สมเด็จพระบรมราชาธิราชจึงทรงให้รวบรวมหัวเมืองเหนือที่เคยแยกการปกครองเป็นสองเขตนั้น รวมเป็นเขตเดียวกัน แล้วแต่งตั้งพระราชโอรสที่ประสูติแต่พระราชเทวี (ซึ่งเป็นพระราชธิดาในพระมหาธรรมราชาที่ 2) เป็นสมเด็จพระราเมศวรเจ้า ให้ขึ้นไปครองเมืองพิษณุโลกเพื่อกำกับดูแลหัวเมืองเหนือทั้งหมด ทำให้ราชวงศ์พระร่วงหมดอำนาจในการปกครองสุโขทัย อาณาจักรสุโขทัยจึงค่อย ๆ ถูกรวมกับกรุงศรีอยุธยา

พระราชสันตติวงศ์

พระองค์มีพระราชโอรส 3 พระองค์ ได้แก่

1. พระนครอินทร์ โปรดให้ไปครองเมืองนครหลวงได้​ 12​ ปี จนกระทั่งประชวรหนักจนสวรรคต​ที่กัมพูชา​
2. เจ้าพญาแพรก โปรดให้ไปครองเมืองนครหลวง ต่อจากพระนครอินทร์ ได้​ 1 ปีแต่ต่อมาถูกพระบรมราชา (เจ้าพระยาญาติ) ส่งคนมาลอบปลงพระชนม์และชิงเมืองพระนครหลวงคืน
3. สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ประสูติแต่พระราชเทวีที่เป็นพระราชธิดาของพระมหาธรรมราชาที่ 2 แห่งกรุงสุโขทัย​ทรงสถาปนาให้ครองเมืองพิษณุโลก​ปกครองหัวเมืองเหนือ​ ​7​ ​แห่ง​แทนที่​ สมเด็จพระมหาธรรมราชาที่​ 4 (บรมปาล)​ ที่เสด็จสวรรคต​ในปี 1981

พระองค์​มีพระธิดา​ 1 พระองค์​

1. ​ พระอินทมิตรา​หรือนางเกสร ​เดิมเป็นมเหสีของเจ้าพญาแพรก​ ​ต่อมาได้เป็นมเหสีฝ่ายซ้ายของพระบรมราชา​ (เจ้าพญาญาติ)​ พงศาวดารเขมรฉบับนักองค์เองกล่าวว่า​ พระอินทมิตราเป็นน้องร่วมบิดากับเจ้าพญาแพรก​

พงศาวลี

พงศาวลีของสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2

8. พระยาอู่ทองเดิม                       4. สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 1                             2. สมเด็จพระนครินทราธิราช                                   20. (=24.) พ่อขุนรามคำแหงมหาราช               10. (=12.) พระยาเลอไทย                       5. พระขนิษฐาในพระมหาธรรมราชาที่ 1                             1. สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2                                         24. (=20.) พ่อขุนรามคำแหงมหาราช               12. (=10.) พระยาเลอไทย                       6. พระมหาธรรมราชาที่ 1                             3. พระมหาเทวี                                   7. พระชายาแห่งเมืองสุโขทัย

อ้างอิง

บรรณานุกรม

• ตรงใจ หุตางกูร. การปรับแก้เทียบศักราชและอธิบายความพระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐ. กรุงเทพฯ : ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินทร, 2561. 200 หน้า. ISBN 978-616-7154-73-2
• มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา. นามานุกรมพระมหากษัตริย์ไทย. กรุงเทพฯ : มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา, 2554. 264 หน้า. ISBN 978-616-7308-25-8
• พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น. นนทบุรี : ศรีปัญญา, 2553. 800 หน้า. ISBN 978-616-7146-08-9

ดูเพิ่ม

• รายพระนามพระมหากษัตริย์ไทย

• ณัฐพล อยู่รุ่งเรืองศักดิ์. “บทบาทของสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 (เจ้าสามพระยา) ในประวัติศาสตร์อยุธยา.” วารสารอักษรศาสตร์ มหาวิทยาลัยศิลปากร 32, 2 (ก.ค.-ธ.ค. 2557): 11-31.

ก่อนหน้า		สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2		ถัดไป
สมเด็จพระนครินทราธิราช (ราชวงศ์สุพรรณภูมิ) (พ.ศ. 1938 - พ.ศ. 1959)		พระมหากษัตริย์แห่งอาณาจักรอยุธยา (ราชวงศ์สุพรรณภูมิ) (พ.ศ. 1959 - พ.ศ. 1994)		สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ (ราชวงศ์สุพรรณภูมิ) (พ.ศ. 1994 - พ.ศ. 2032)