จตุลังคบาท

จตุลังคบาท (คำอ่าน: จะ-ตุ-ลัง-คะ-บาด) เป็นพระตำรวจประจำ 4 เท้าช้างทรงของพระมหากษัตริย์ไทยในยามศึกสงคราม ซึ่งเป็นที่รู้จักกันดีในสงครามยุทธหัตถี ระหว่างสมเด็จพระนเรศวรมหาราชกับพระมหาอุปราชา

การแสดงที่งานช้างสุรินทร์ ซึ่งมีจตุลังคบาทถือดาบและเขน (โล่กลม)

ภาพจิตรกรรมฝาผนังสงครามยุทธหัตถี ณ อนุสรณ์สถานแห่งชาติ จังหวัดปทุมธานี อันมีจตุลังคบาทประจำเท้าทั้งสี่ของช้างทรง

ประวัติ

จตุลังคบาท เป็นผู้คุ้มครองเท้าทั้ง 4 ของช้างทรง มีฝีมือในการรบทุกรูปแบบ โดยเฉพาะการใช้ดาบสองมือ, เขน, ทวน และมวย จตุลังคบาทประจำ 2 เท้าหน้ามียศเป็นออกหลวง ส่วนจตุลังคบาทประจำ 2 เท้าหลังมียศเป็นออกขุน โดยบางตำราระบุว่า นอกเหนือจากจตุลังคบาทที่คุ้มกันช้างแล้ว ยังมีอีก 1 นายที่ทำหน้าที่ดังกล่าว คือพลนำหน้าช้าง

จตุลังคบาทปรากฏในการทำยุทธหัตถีของสมเด็จพระนเรศวรมหาราช โดยเมื่อครั้งที่พระเจ้านันทบุเรงได้ให้พระมหาอุปราชายกทัพใหญ่มาตีกรุงศรีอยุธยา สมเด็จพระนเรศวรมหาราชและสมเด็จพระเอกาทศรถทราบข่าวจึงยกทัพหลวงไปตั้งรับ ณ หนองสาหร่าย ช้างพระที่นั่งได้พากันไล่ล่าศัตรู กระทั่งทั้งสองพระองค์ตกอยู่ในวงล้อมของศัตรูโดยไม่รู้ตัว มีเพียงจตุลังคบาทและทหารรักษาพระองค์เท่านั้นที่ติดตามได้ทัน

ซึ่งการจัดตำแหน่งจตุลังคบาทในสมัยสมเด็จพระนเรศวร มีดังนี้:

สมเด็จพระนเรศวร

สมเด็จพระนเรศวรมหาราช ทรงช้างเจ้าพระยาไชยานุภาพ (พลายภูเขาทอง) มีนายมหานุภาพเป็นตวาญช้าง, ส่วนเจ้ารามราฆพเป็นกลางช้าง และมีจตุลังคบาททำหน้าที่พิทักษ์ช้างทรง (คนนอกถือหอก คนในถือดาบ) ได้แก่:

• "พระมหามนตรี" ประจำเท้าหน้าขวา
• "พระมหาเทพ" ประจำเท้าหน้าซ้าย
• "หลวงอินทรเทพ" ประจำเท้าหลังขวา
• "หลวงพิเรนทรเทพ" ประจำเท้าหลังซ้าย

ทั้งนี้ จากคำให้การชาวกรุงเก่า นายทหารทั้ง 4 ทิศ ผู้ทำหน้าที่เป็นพระตำรวจจตุลังคบาท ยังมีข้อมูลที่ตรงกัน และไม่ตรงกันอยู่บ้าง อันได้แก่ มหาเทพ (ขาดอินทรเทพ), มหามนตรี (ขาดพิเรนทรเทพ), ราชรินทร (ไม่มีพรหรมบริรักษ์), อินทเดช (ไม่มีสุริยภักดี)

สมเด็จพระเอกาทศรถ

สมเด็จพระเอกาทศรถ ทรงช้างเจ้าพระยาปราบไตรจักร (พลายบุญเรือง) มี "นายแวง" เป็นจตุลังคบาท

สิ่งสืบทอด

พระราชานุสาวรีย์สมเด็จพระสุริโยทัย ที่จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ซึ่งมีนักรบจตุลังคบาทถือดาบสองมือ

พระราชานุสาวรีย์สมเด็จพระสุริโยทัย ณ ทุ่งมะขามหย่อง จังหวัดพระนครศรีอยุธยา มีนักรบจตุลังคบาทตั้งอยู่บนเกาะกลางน้ำ ซึ่งบังเอิญมีโครงหน้าคล้ายพลเอก วิมล วงศ์วานิช และพลเอก สุนทร คงสมพงษ์ ขณะที่บางคนเห็นว่าจตุลังคบาทประจำเท้าซ้ายหน้า มีใบหน้าคล้ายพลเอก อภิรัชต์ คงสมพงษ์

ส่วนที่เก๋งจีนคู่หลังเล็ก ในพระราชวังกรุงธนบุรี (หรือพระราชวังเดิม) เขตบางกอกใหญ่ กรุงเทพมหานคร มี "ดาบจตุลังคบาท" และ "ดาบญี่ปุ่นคร่ำทอง" ภายในตู้เดียวกัน ซึ่งด้ามดาบจตุลังคบาทนี้ ทำมาจากงาช้าง รวมถึงมี "ดาบหัวช้าง" ที่มีลักษณะคล้ายกันวางอยู่ข้าง ๆ

ในวัฒนธรรมร่วมสมัย

ในการจัดฉายภาพยนตร์พระเจ้าช้างเผือก ที่ประเทศฟิลิปปินส์ ได้ทำการตลาด ด้วยการจ้างให้มีคนแต่งกายเป็นจตุลังคบาท เดินตามถนนสายต่าง ๆ ทั่วกรุงมะนิลา ส่วนในภาพยนตร์ต้มยำกุ้ง ที่นำแสดงโดยจา พนม ตัวละครเอกของเรื่องเป็นผู้สืบทอดวิชาจตุลังคบาท

เดือนธันวาคม พ.ศ. 2561 สามารถ พยัคฆ์อรุณ และสมรักษ์ คำสิงห์ ได้นำทัพนักมวยไทยของตนเข้าแข่งมวยไทยในรายการ จตุลังคบาท ศึกมวยไทยมรดกโลก ซึ่งตั้งชื่อตามผู้ปกป้องการรุกรานจากข้าศึกในประวัติศาสตร์ไทย โดยจัดที่จังหวัดพระนครศรีอยุธยา

ผู้ฝึกวิชาจตุลังคบาทที่มีชื่อเสียงสมัยใหม่

• วิสิทธิ์ เลิศฤทธิ์ – ผู้ฝึกสอนมวยไทยเลิศฤทธิ์
• จา พนม – นักแสดง, สตันต์แมน
• เดชากุล สังวรกาญจน์ (ครูเดช) – ผู้ฝึกสอนดาบสองมือ, มวยไทยสายจตุลังคบาท, ช่างตีดาบฝั่งธน

ดูเพิ่ม

• สงครามยุทธหัตถี
• พระราชานุสาวรีย์สมเด็จพระสุริโยทัย
• เจ้าพระยาไชยานุภาพ (พลายภูเขาทอง)
• เจ้าพระยาปราบไตรจักร (พลายบุญเรือง)

แหล่งข้อมูลอื่น

• วิกิมีเดียคอมมอนส์มีสื่อเกี่ยวกับ จตุลังคบาท