เจ้าคณะอรัญวาสี

เจ้าคณะอรัญวาสี คือเจ้าคณะใหญ่ผู้ปฏิบัติหน้าที่ในคณะสงฆ์อรัญวาสี เจ้าคณะอรัญวาสีรูปสุดท้ายคือสมเด็จพระพุฒาจารย์ (แพ ติสฺสเทโว) ภายหลังจากพระองค์ได้รับการสถาปนาเป็นสมเด็จพระสังฆราชก็มิได้มีพระสงฆ์รูปใดได้รับการสถาปนาเป็นเจ้าคณะอรัญวาสีอีก คงมีแต่ตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่หนกลางเท่านั้น

เจ้าคณะอรัญวาสี
สมเด็จพระพุฒาจารย์ (แพ ติสฺสเทโว) (องค์สุดท้าย)
ผู้แต่งตั้ง	พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว
วาระ	ไม่ได้กำหนด
ผู้ประเดิมตำแหน่ง	พระพุฒาจารย์
สถาปนา	พ.ศ. 2394
คนสุดท้าย	สมเด็จพระพุฒาจารย์ (แพ ติสฺสเทโว)
ตำแหน่งที่มาแทน	เจ้าคณะใหญ่หนกลาง

ประวัติ

แต่เดิมมาตำแหน่งสมเด็จพระราชาคณะเป็นตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่ ในยุครัตนโกสินทร์ตอนต้น แบ่งการปกครองคณะสงฆ์เป็น 3 คณะ คือ คณะเหนือ คณะใต้ และคณะอรัญวาสีโดยมีสมเด็จพระราชาคณะเป็นเจ้าคณะใหญ่ ดังนี้

1. สมเด็จพระวันรัตน์ เป็นเจ้าคณะใหญ่คณะเหนือ
2. สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ เป็นเจ้าคณะใหญ่คณะใต้
3. สมเด็จพระพุฒาจารย์ เป็นเจ้าคณะใหญ่คณะอรัญวาสี (ตำแหน่งนี้ทรงสถาปนาเป็นสมเด็จพระพุฒาจารย์ตั้งแต่รัชกาลที่ 4 เป็นต้นมา)

ในครั้งนั้นแต่ละคณะต่างปกครองโดยไม่ขึ้นแก่กัน สำหรับคณะอรัญวาสีนั้นไม่มีวัดขึ้นในปกครอง เพราะวัดอรัญวาสีที่อยู่ในฝ่ายเหนือฝ่ายใต้ก็รวมขึ้นอยู่ในปกครองของเจ้าคณะนั้น ๆ แต่ยังคงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่ฝ่ายอรัญวาสีไว้เพราะมีหน้าที่ต้องตามเสด็จพระเจ้าแผ่นดิน

มาในรัชกาลที่ 3 ทรงตั้งคณะกลางขึ้นเป็นคณะพิเศษขึ้นต่อกรมหมื่นนุชิตชิโนรส วัดพระเชตุพน ซึ่งต่อมาในรัชกาลที่ 4 ทรงพระกรุณาโปรดสถาปนาเป็น กรมสมเด็จพระปรมานุชิตชิโนรส ที่สมเด็จพระสังฆราชและสิ้นพระชนม์ในรัชกาลนั้น

ถึงรัชกาลที่ 5 ทรงพระกรุณาโปรดสถาปนา พระพรหมมุนี (แพ) วัดสุทัศนเทพวราราม เป็นที่สมเด็จพระพุฒาจารย์ ดำรงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะกลาง ตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะอรัญวาสี จึงเป็นอันยกเลิกไปตั้งแต่บัดนั้นเป็นต้นมา และสมเด็จพระราชาคณะที่สมเด็จพระพุฒาจารย์ ก็เป็นตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะกลางตั้งแต่บัดนั้นเป็นต้นมา

รายนามเจ้าคณะอรัญวาสี

คณะอรัญวาสีเป็นคณะสงฆ์ดั้งเดิมที่มีมาตั้งแต่กรุงศรีอยุธยา และมีเจ้าคณะปกครองมาแต่อดีต เจ้าคณะอรัญวาสีในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์มีดังนี้

ลำดับ	รูป	รายพระนาม	เริ่มวาระ	สิ้นสุดวาระ	วัด
1		สมเด็จพระญาณสังวร (สุก)	พ.ศ. 2359	พ.ศ. 2363	วัดราชสิทธาราม
2		พระญาณสังวรเถร (ด้วง)	พ.ศ. 2369	พ.ศ. 2379	วัดราชสิทธาราม
3		พระญาณสังวรเถร (บุญ)	พ.ศ. 2388	พ.ศ. 2397	วัดราชสิทธาราม
4		สมเด็จพระพุฒาจารย์ (สน)	พ.ศ. 2397	พ.ศ. 2403	วัดสระเกศราชวรมหาวิหาร
5		สมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต พฺรหฺมรํสี)	พ.ศ. 2407	พ.ศ. 2415	วัดระฆังโฆสิตารามวรมหาวิหาร
6		สมเด็จพระพุฒาจารย์ (พุก)	พ.ศ. 2422	พ.ศ. 2427	วัดศาลาปูนวรวิหาร
7		สมเด็จพระพุฒาจารย์ (ศรี อโนมสิริ)	พ.ศ. 2430	พ.ศ. 2437	วัดปทุมคงคาราชวรวิหาร
8		หม่อมเจ้าพระสมเด็จพระพุฒาจารย์ (ทัด)	พ.ศ. 2437	พ.ศ. 2443	วัดระฆังโฆสิตารามวรมหาวิหาร
9		พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพระอรุณนิภาคุณากร	พ.ศ. 2444	พ.ศ. 2444	วัดราชบพิธสถิตมหาสีมารามราชวรวิหาร
10		สมเด็จพระพุฒาจารย์ (ฤทธิ์ ธมฺมสิริ)	พ.ศ. 2445	พ.ศ. 2448	วัดบพิตรพิมุขวรวิหาร
11		สมเด็จพระพุฒาจารย์ (เขียว จนฺทสิริ)	พ.ศ. 2448	พ.ศ. 2453	วัดราชาธิวาสราชวรวิหาร
12		พระพุฒาจารย์ (มา อินฺทสโร)	พ.ศ. 2456	พ.ศ. 2457	วัดจักรวรรดิราชาวาสวรมหาวิหาร
13		สมเด็จพระพุฒาจารย์ (จ่าย ปุณฺณทตฺโต)	พ.ศ. 2465	พ.ศ. 2466	วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนารามราชวรวิหาร
14		สมเด็จพระพุฒาจารย์ (แพ ติสฺสเทโว)	พ.ศ. 2466	พ.ศ. 2472	วัดสุทัศนเทพวรารามราชวรมหาวิหาร