เขตการปกครองของประเทศไทย

เขตการปกครองของประเทศไทย แบ่งออกเป็น 2 รูปแบบ คือ การปกครองส่วนภูมิภาค และการปกครองส่วนท้องถิ่น ตามพระราชบัญญัติระเบียบบริหารราชการแผ่นดิน พ.ศ. 2534 ที่แบ่งการบริหารราชการแผ่นดินออกเป็น 3 ระดับ ได้แก่ ราชการส่วนกลาง ราชการส่วนภูมิภาค และราชการส่วนท้องถิ่น

การปกครองส่วนภูมิภาค

ดูเพิ่ม: ราชการส่วนภูมิภาค (ประเทศไทย)

การปกครองส่วนภูมิภาคของประเทศไทย ประกอบไปด้วย จังหวัด ปัจจุบันมีทั้งสิ้น 76 จังหวัด ไม่รวมกรุงเทพมหานครซึ่งเป็นองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น ก่อนหน้าปี พ.ศ. 2515 กรุงเทพมหานครเคยเป็นส่วนหนึ่งของการปกครองส่วนภูมิภาค แต่ละจังหวัดนั้นมีผู้ว่าราชการจังหวัดเป็นหัวหน้าปกครอง

แต่ละจังหวัดแบ่งออกเป็น อำเภอ ปัจจุบันประเทศไทยมี 878 อำเภอ มีระดับเทียบเท่ากับเขต มีนายอำเภอเป็นหัวหน้าปกครอง แต่ละจังหวัดมีอำเภอเมือง เช่น อำเภอเมืองของจังหวัดเชียงใหม่ คือ อำเภอเมืองเชียงใหม่ ยกเว้นจังหวัดพระนครศรีอยุธยา ซึ่งมีชื่อจังหวัดและชื่ออำเภอเมืองเหมือนกัน แต่ละอำเภอสามารถแบ่งออกได้เป็น ตำบล ซึ่งมีระดับเทียบเท่ากับแขวง ในกรุงเทพมหานคร แต่ละตำบลสามารถแบ่งออกเป็น หมู่บ้าน ซึ่งเป็นเขตการปกครองหน่วยเล็กที่สุด

การปกครองส่วนท้องถิ่น

ดูเพิ่ม: ราชการส่วนท้องถิ่น (ประเทศไทย)

ประเทศไทยมีรูปแบบการปกครองส่วนท้องถิ่น 2 รูปแบบหลักคือ

1. การปกครองส่วนท้องถิ่นรูปแบบทั่วไป เป็นรูปแบบการปกครองส่วนท้องถิ่น ที่มีอยู่ในทุกจังหวัดทั่วประเทศ ได้แก่ เทศบาล องค์การบริหารส่วนตำบล (อบต.) และองค์การบริหารส่วนจังหวัด (อบจ.)
2. การปกครองส่วนท้องถิ่นรูปแบบพิเศษ มีระบบการบริหารจัดการที่ต่างจากรูปแบบทั่วไป ได้แก่ กรุงเทพมหานคร และเมืองพัทยา

เขตการปกครองอย่างไม่เป็นทางการ

ดูเพิ่ม: ภูมิภาคของประเทศไทย และ กรุงเทพมหานครและปริมณฑล

กรุงเทพมหานครและอีก 5 จังหวัดซึ่งอยู่ติดกัน หรือที่เรียกว่าปริมณฑล มักเรียกรวมกันว่าเป็น กรุงเทพมหานครและปริมณฑล เนื่องจากเขตเมืองของกรุงเทพมหานคร ขยายตัวมาถึงพื้นที่ดังกล่าวแล้ว

การแบ่งภูมิภาคในประเทศไทย มีการจำกัดความที่แตกต่างกัน โดยการแบ่งอย่างเป็นทางการของราชบัณฑิตยสถานและคณะกรรมการภูมิศาสตร์แห่งชาติซึ่งได้รับการแต่งตั้งโดยสภาวิจัยแห่งชาติ ได้แบ่งภูมิภาคของไทยออกเป็น 6 ภาค ได้แก่ ภาคเหนือ ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ภาคตะวันตก ภาคกลาง ภาคตะวันออก และภาคใต้

เขตการปกครองในอดีต

แผนที่มณฑลเทศาภิบาล พ.ศ. 2458 โดยมีเส้นแบ่งจังหวัดในปัจจุบันประกอบ

นับตั้งแต่ราว พ.ศ. 2458 ถึง พ.ศ. 2475 ประเทศไทยเคยมีเขตการปกครองซึ่งเรียกว่า มณฑลเทศาภิบาล โดยมีพื้นที่หน่วยใหญ่กว่ามณฑล เรียกว่าบริเวณ จังหวัดแรก ๆ ของไทย เคยถูกเรียกว่าเมือง โดยพัฒนามาจากนครรัฐในประวัติศาสตร์ มีทั้งเมืองซึ่งเป็นอิสระจากกรุงเทพมหานคร (หรือที่กลายมาเป็นจังหวัดในปัจจุบัน) เช่นเดียวกับเมืองที่อยู่ภายใต้การปกครองดูแลของเมืองใกล้เคียงที่มีอำนาจเหนือกว่า หรือเป็นส่วนหนึ่งของรัฐบรรณาการกึ่งเอกราช ใน พ.ศ. 2449 เริ่มมีการเปลี่ยนแปลงคำว่า "เมือง" ไปเป็น "จังหวัด" ก่อนที่จะแล้วเสร็จใน พ.ศ. 2459 หลังจากการยกเลิกมณฑล เขตการปกครองใหม่ที่ใช้แทนเรียกว่า ภาค ในระยะแรกนั้น ประเทศไทยแบ่งออกเป็น 4 ภาค โดยมีการเปลี่ยนแปลงเพิ่มขึ้นเป็น 9 ภาค เมื่อ พ.ศ. 2494 แต่การแบ่งเขตการปกครองแบบนี้ ก็ยกเลิกไปใน พ.ศ. 2499

สำหรับเทศบาล เคยมีชื่อเรียกว่าสุขาภิบาล ซึ่งส่วนใหญ่มีหน้าที่เกี่ยวกับงานด้านสุขาภิบาล เช่น การกำจัดของเสีย สุขาภิบาลก่อตั้งขึ้นเป็นครั้งแรกใน พ.ศ. 2451 และได้ยกฐานะเป็นเทศบาลตำบลทั้งหมดเมื่อเดือนพฤษภาคม พ.ศ. 2542 ส่วนกิ่งอำเภอ ถือเป็นอำเภอประเภทพิเศษ ซึ่งบางส่วนยังคงเป็นส่วนหนึ่งของอีกอำเภอหนึ่ง โดยปกติแล้วกิ่งอำเภอซึ่งจัดตั้งขึ้นใหม่มักจะพัฒนาขึ้นจนกลายเป็นอำเภออย่างสมบูรณ์ภายในเวลาไม่กี่ปี โดยเมื่อวันที่ 24 สิงหาคม พ.ศ. 2550 กิ่งอำเภอซึ่งมีอยู่ 81 แห่งก็ได้ยกฐานะขึ้นเป็นอำเภอโดยสมบูรณ์ แม้ว่ากิ่งอำเภอหลายแห่งจะยังมีคุณสมบัติไม่ถึงเกณฑ์ของอำเภออย่างสมบูรณ์ในขณะนั้นก็ตาม

แผนที่เขตการปกครองในอดีต

หมายเหตุ: อาณาเขตของเขตการปกครองในอดีตอิงจากเขตการปกครองในปัจจุบัน ดังนั้นแผนที่ต่อไปนี้อาจไม่ถูกต้องทั้งหมด

• 
  การแบ่งเขตการปกครองของอาณาจักรอยุธยา พ.ศ. 2310 (ในยุคของพระเจ้าบรมราชาที่ 3)
• 
  การแบ่งเขตการปกครองของอาณาจักรธนบุรี พ.ศ. 2323 (ในยุคของสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช)
• 
  การแบ่งเขตการปกครองของสยาม พ.ศ. 2343 (ในยุคของรัชกาลที่ 1)
• 
  การแบ่งเขตการปกครองของสยาม พ.ศ. 2348 (ในยุคของรัชกาลที่ 1)
• 
  การแบ่งเขตการปกครองของสยาม พ.ศ. 2367 (ในยุคของรัชกาลที่ 2)
• 
  การแบ่งเขตการปกครองของสยาม พ.ศ. 2380 (ในยุคของรัชกาลที่ 3)
• 
  การแบ่งเขตการปกครองของสยาม พ.ศ. 2393 (ในยุคของรัชกาลที่ 3)
• 
  การแบ่งเขตการปกครองของสยาม พ.ศ. 2425 (ในยุคของรัชกาลที่ 5)
• 
  การแบ่งเขตการปกครองของสยาม พ.ศ. 2433 (ในยุคของรัชกาลที่ 5)
• 
  การแบ่งเขตการปกครองของสยาม พ.ศ. 2436 (ในยุคของรัชกาลที่ 5)
• 
  การแบ่งเขตการปกครองของสยาม พ.ศ. 2443 (ในยุคของรัชกาลที่ 5)
• 
  การแบ่งเขตการปกครองของสยาม พ.ศ. 2449 (ในยุคของรัชกาลที่ 5)
• 
  การแบ่งเขตการปกครองของสยาม พ.ศ. 2459 (ในยุคของรัชกาลที่ 6)
• 
  การแบ่งเขตการปกครองของสยาม พ.ศ. 2475 (ในยุคของรัชกาลที่ 7)
• 
  การแบ่งเขตการปกครองของประเทศไทย พ.ศ. 2484 (ในยุคของรัชกาลที่ 8)
• 
  การแบ่งเขตการปกครองของประเทศไทย พ.ศ. 2488 (ในยุคของรัชกาลที่ 8)
• 
  การแบ่งเขตการปกครองของประเทศไทย พ.ศ. 2493 (ในยุคของรัชกาลที่ 9)
• 
  การแบ่งเขตการปกครองของประเทศไทย พ.ศ. 2516 (ในยุคของรัชกาลที่ 9)
• 
  การแบ่งเขตการปกครองของประเทศไทย พ.ศ. 2566 (ในยุคของรัชกาลที่ 10)

อ้างอิง

• มรุต วันทนากร. 2549. การเลือกตั้งผู้บริหารท้องถิ่นโดยตรงกับเทศบาลไทย : บทสรุปสู่องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นไทยในภาพรวม. กรุงเทพฯ: มิสเตอร์ก๊อปปี้ (ประเทศไทย).
• มรุต วันทนากร. 2548. ผลกระทบและความเปลี่ยนแปลงของเทศบาล ภายหลังการเลือกตั้งนายกเทศมนตรีโดยตรง.วิทยานิพนธ์ดีเด่น สาขารัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ปีการศึกษา 2548. กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์.
• สมคิด เลิศไพฑูรย์ และ มรุต วันทนากร. 2546. แนวคิดว่าด้วยฝ่ายบริหารเข้มแข็งกับการเลือกตั้งนายกเทศมนตรีโดยตรงในประเทศไทย. ศูนย์ศึกษาการพัฒนาประชาธิปไตย กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์.