อาณาจักรหริภุญชัย

อาณาจักรหริภุญชัย หรือ หริภุญไชย เป็นอาณาจักรมอญ[1]ที่ตั้งอยู่บริเวณภาคเหนือของประเทศไทยปัจจุบัน

หริภุญชัย

Haripuñjaya (บาลี)
พุทธศตวรรษที่ 13–พ.ศ. 1835
พ.ศ. 1543–1643 เขียว: หริภุญไชย ฟ้าอ่อน: อาณาจักรละโว้ แดง: จักรวรรดิเขมร เหลือง: อาณาจักรจามปา ฟ้า: ได่เวียด ชมพู: อาณาจักรพุกาม มะนาว: อาณาจักรศรีวิชัย
พ.ศ. 1543–1643
เขียว: หริภุญไชย
ฟ้าอ่อน: อาณาจักรละโว้
แดง: จักรวรรดิเขมร
เหลือง: อาณาจักรจามปา
ฟ้า: ได่เวียด
ชมพู: อาณาจักรพุกาม
มะนาว: อาณาจักรศรีวิชัย
เมืองหลวงลำพูน (พ.ศ. 1172-1835)
การปกครองราชาธิปไตย
ยุคประวัติศาสตร์ยุคกลาง
• ก่อตั้ง
ราว พ.ศ. 1172
• สิ้นสุด
ราว พ.ศ. 1743
ก่อนหน้า
ถัดไป
อาณาจักรละโว้
อาณาจักรล้านนา

นามอาณาจักร

แก้

จารึก

แก้

จารึกอักษรมอญโบราณสมัยหริภุญไชยระบุชื่อไว้ดังนี้

  • ปุนเชญํ[2] (อ่านแบบมอญว่า ปุนะเจณง) จากจารึกอาณาจักรปุนไชย (ลพ.5) วัดจามเทวี
  • (ปุ)ญฺเชยฺย[2] (อ่านแบบมอญว่า ปุญเจ้ยยะ) จากจารึกวัดแสนข้าวห่อ (ตะจุ๊มหาเถร) (ลพ.7)
  • ภุญเชยฺย[2] จากจารึกวัดดอนแก้ว (ลพ.4) จารึกวัดบ้านหลวย (ลพ.6) ด้านที่ 2 บรรทัดที่ 2 และจารึกจากเวียงเถาะ ด้านที่ 1

จารึกสมัยล้านนา–รัตนโกสินทร์ระบุชื่อไว้ดังนี้

  • หริบุญไชย และ หรี(ริ)บุญไช[2] จากจารึกพระยืน (หลักที่ 62) พ.ศ. 1913 อักษรไทยล้านนา (ฝักขาม) ภาษาบาลี-ไทย
  • หะริภุนไช[2] จากจารึกพระมหาเถรนำพระพุทธศาสนาจากลังกามาหริภุญไชย (ชร.4) พ.ศ. 2041 อักษรฝักขาม ภาษาไทย
  • หริบูญชบุรี[2] จากจารึกหริปุญชบุรี (ลพ.15 หลักที่ 71) พ.ศ. 2043 อักษรฝักขาม ภาษาไทย
  • หรีบูรไชญบูริ[2] จากจารึกวัดพระนอนม่องช้าง (ลพ.39) พ.ศ. 2339 รัชกาลพระเจ้ากาวิละ อักษรฝักขาม ภาษาไทย
  • หะริพรูนใช[2] จากจารึกบนฆ้อง (กังสดาล) วัดพระธาตุหริภุญชัยวรมหาวิหาร สมัยรัชกาลที่ 3
  • หริภุญเชยฺย[2] จากจารึกบนแผงพระพิมพ์ไม้บรรจุพระพุทธรูป 28 องค์ อักษรธรรมล้านนา ภาษาไทย

เอกสาร

แก้
  • หริบุญฺเชยฺยนามกํ และ หริปุญจปุระ[2] ใน คัมภีร์จามเทวีวํส ต้นฉบับภาษาบาลีรจนาโดยพระโพธิรังสี พระเถระชาวเชียงใหม่ ปี พ.ศ.1953–60
  • หริภุญไชย[2] ใน ตำนานมูลศาสนา ต้นฉบับภาษาพื้นเมืองโบราณรจนาพระพุทธญาณเถระ และพระพุทธพุกาม วัดสวนดอก ปี พ.ศ.1960–72
  • หริปุญเชยฺย[2] ใน ชินกาลมาลีปกรณ์ พ.ศ. 2071
  • หริปุญไชย[2] ใน ตำนานพระธาตุหริปุญไชย พ.ศ. 2108
  • หริปุญช์[2] ใน ตำนานเมืองลำพูน ต้นฉบับจากหลวงพระบาง พ.ศ. 2289
  • หริภุญชัย และ เวียงละพูน[2] ใน ตำนานสิบห้าราชวงศ์ ฉบับวัดเมธังกราวาส จังหวัดแพร่ พ.ศ. 2432
  • หริภุญไชย[2] ใน พงศาวดารโยนก พ.ศ. 2442–43 โดยพระยาประชากิจกรจักร์ (แช่ม บุนนาค) สมัยรัชกาลที่ 5
  • หริภุญช์ หริภูญช์ หริปุญช์ และ หริปุญชยะ[2] ใน ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ ฉบับสมโภชเชียงใหม่ 700 ปี พ.ศ. 2538

ประวัติ

แก้

ตามตำนานเรื่องจามเทวีวงศ์ ชินกาลมาลีปกรณ์ และสิงหนวัติ บันทึกไว้ว่าพระฤๅษีทั้งสี่ตนเป็นผู้สร้างเมืองหริภุญชัย (ลัมภูญนคร) ขึ้นเมื่อราวปี พ.ศ. 1200–6[3] ปรากฏนามว่า ฤๅษีวาสุเทพ ฤๅษีสุกกทันตะ ฤๅษีตะปนานะ และจันทสิกตุงคฤาษี[3] แล้วทูลเชิญพระนางจามเทวี ซึ่งเป็นเจ้าหญิงจากอาณาจักรละโว้ ขึ้นมาครองเมืองหริภุญชัย ในครั้งนั้นพระนางจามเทวีได้นำพระภิกษุ นักปราชญ์ และช่างศิลปะต่าง ๆ จากละโว้ขึ้นไปด้วยเป็นจำนวนมากราวหมื่นคน พระนางได้ทำนุบำรุงและก่อสร้างบ้านเมือง ทำให้เมืองหริภุญชัย (ลำพูน) นั้นเป็นแหล่งศิลปวัฒนธรรมที่เจริญรุ่งเรืองยิ่ง ต่อมาพระนางได้สร้างเขลางค์นคร (ลำปาง) ขึ้นอีกเมืองหนึ่งให้เป็นเมืองสำคัญ สมัยนั้นปรากฏมีการใช้ภาษามอญโบราณในศิลาจารึกของหริภุญชัย มีหนังสือหมานซูของจีนสมัยราชวงศ์ถัง กล่าวถึงนครหริภุญชัยไว้ว่าเป็น “อาณาจักรของสมเด็จพระราชินีนาถ” (女王國 หนี่ว์ หวัง กว๋อ)

ต่อมา พ.ศ. 1824 พญามังรายมหาราชผู้สถาปนาอาณาจักรล้านนา ได้ยกกองทัพเข้ายึดเอาเมืองหริภุญชัยจากพญาญี่บาได้ อาณาจักรหริภุญชัยจึงสิ้นสุดลงหลังจากรุ่งเรืองมา 618 ปี มีพระมหากษัตริย์ครองเมือง 47 พระองค์

ปัจจุบัน โบราณสถานสำคัญของอาณาจักรหริภุญชัยคือพระธาตุหริภุญไชยที่จังหวัดลำพูน ซึ่งเป็นบริเวณที่สันนิษฐานว่าเป็นราชธานีในสมัยนั้น และยังมีโบราณสถานอีกหลายแห่งที่จังหวัดเชียงใหม่เช่น เวียงมโน ตำบลหนองตอง อำเภอหางดง, เวียงเถาะ ตำบลบ้านสองแคว อำเภอดอยหล่อ และเวียงท่ากาน ตำบลบ้านกลาง อำเภอสันป่าตอง

ได้มีการพบจารึกอักษรมอญโบราณสมัยหริภุญไชย ราวพุทธศตวรรษที่ 17 จำนวน 7 หลัก ที่ลำพูน ปัจจุบันอยู่ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติหริภุญไชย จังหวัดลำพูน[4] บางหมู่บ้านของจังหวัดลำพูนนั้นพบว่ายังมีคนพูดภาษามอญและอนุรักษ์วัฒนธรรมมอญอยู่

รายพระนามผู้ปกครอง

แก้

อ้างอิง

แก้
  1. David K. Wyatt, Thailand: A Short History, Chaing Mai : Silkworm Book, 2004, pg. 21
  2. 2.00 2.01 2.02 2.03 2.04 2.05 2.06 2.07 2.08 2.09 2.10 2.11 2.12 2.13 2.14 2.15 2.16 ณัฏฐภักร จันทวิช และเพ็ญสุภา สุขคตะ ใจอินทร์. (2548). ปริวรรตภาษา ชื่อบ้านนามเมือง สืบค้นความหมาย ถ่ายทอดอักขระ คำว่า "หริภุญไชย" และ "ลำพูน". กรุงเทพฯ: สำนักพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม. น. 9–19. ISBN 9744177691
  3. 3.0 3.1 อ้างอิงหลายแหล่ง:
    • ส่งศรี ประพัฒน์ทอง. (2536). ประณีตศิลป์ไทย. กรุงเทพฯ: กองพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กรมศิลปากร. หน้า 162. ISBN 9789744250056
    • ปรีชา กาญจนาคม. (2532). "เมืองหริภญไชย," แนวทางศึกษาโบราณคดี. นครปฐม: คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร. หน้า 95. OCLC 992241694
    • พระโพธิรังษี และราชบัณฑิตยสภา (รวบรวม). (2473). จามเทวีวงษ์ พงศาวดารเมืองหริภุญไชย ทั้งภาษาบาลีและคำแปล. แปลโดยพระยาปริยัติธรรมธาดา (แพ ตาละลักษมณ์) กับพระญาณวิจิตร (สิทธิ โลจนานนท์). พระนคร: ม.ป.ท.
      • เพิ่งอ้าง. จามเทวีวงษ์ ปริเฉท 2. หน้า 23–52.
      • เพิ่งอ้าง. จามเทวีวงษ์ ปริเฉท 3. หน้า 53–76.
  4. นิทรรศการถาวร/item/การจัดแสดงศิลปะโบราณวัตถุ-ในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ-หริภุญไชย[ลิงก์เสีย]
  • 'Historic Lamphun: Capital of the Mon Kingdom of Haripunchai', in: Forbes, Andrew, and Henley, David, Ancient Chiang Mai Volume 4. Chiang Mai, Cognoscenti Books, 2012. ASIN: B006J541LE
  • Swearer, Donald K. and Sommai Premchit. The Legend of Queen Cama: Bodhiramsi's Camadevivamsa, a Translation and Commentary. New York: State University of New York Press, 1998.