มณฑลกรุงเทพ

หน่วยปกครองส่วนท้องถิ่นในอดีตของสยาม

มณฑลกรุงเทพ เป็นมณฑลที่ก่อตั้งเมื่อวันที่ 10 มิถุนายน พ.ศ. 2440 เดิมทีอยู่ภายใต้การปกครองบังคับบัญชาของเสนาบดีกระทรวงนครบาลตามลักษณะพระธรรมนุญกฎหมายเก่ามาแต่เดิม ได้จัดการปกครองท้องที่ในเขตที่ตั้งกรุงรัตนโกสินทร์กับจังหวัดธนบุรีอันเคยเป็นกรุงธนบุรีมาก่อนอีกจังหวัดหนึ่ง จากนั้นรวมหัวเมืองใกล้เคียง นนทบุรี ปทุมธานี นครเขื่อนขันธ์ สมุทรปราการ ธัญญบุรี และมีนบุรี รวมกันเป็นมณฑลกรุงเทพมหานครมีผู้บัญชาการมณฑลเทศาภิบาล

กรุงเทพพระมหานคร
มณฑลเทศาภิบาล
พ.ศ. 2440 – 2476
Flag of มณฑลกรุงเทพ
ธง

เมืองหลวงพระนคร
การปกครอง
 • ประเภทนครบาล
สมุหพระนครบาล 
• พ.ศ. 2464–2467
พระยาเพชรปาณี (ดั่น รักตะประจิตร) (คนแรก)
• พ.ศ. 2467–2468
พระยาเพชรลดา (สอาด ณ ป้อมเพชร)
• พ.ศ. 2468–2472
เจ้าพระยาสุรบดินทรสุรินทรฦๅชัย (พร จารุจินดา)
• พ.ศ. 2472–2475
เจ้าพระยามุขมนตรี (อวบ เปาโรหิตย์)
• พ.ศ. 2475–2476
พระยาจ่าแสนยบดีศรีบริบาล (ชิต สุนทรวร) (คนสุดท้าย)
ยุคทางประวัติศาสตร์รัตนโกสินทร์
• จัดตั้งมณฑลกรุงเทพ
พ.ศ. 2440
• เปลี่ยนชื่อเป็นกรุงเทพพระมหานคร
พ.ศ. 2458
• โอนการบริหารราชการมากระทรวงมหาดไทย
พ.ศ. 2465
• ยกเลิกการปกครองแบบมณฑลเทศาภิบาล
พ.ศ. 2476
ก่อนหน้า
ถัดไป
จังหวัดพระนคร
เมืองธนบุรี
เมืองมีนบุรี
เมืองธัญบุรี
เมืองปทุมธานี
เมืองนนทบุรี
เมืองพระประแดง
เมืองสมุทรปราการ
จังหวัดพระนคร
จังหวัดธนบุรี
จังหวัดปทุมธานี
จังหวัดนนทบุรี
จังหวัดสมุทรปราการ
ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของ ไทย

ประวัติ

แก้

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงให้ทดลองนำเอาระบบคณะกรรมการมาใช้กับรูปแบบการปกครองเมืองหลวงอยู่ชั่วขณะหนึ่ง แต่ไม่ประสบผลสำเร็จ จึงได้โปรดเกล้าให้ยกเลิก ต่อมาได้เปลี่ยนฐานะกรมเวียงมาเป็นกระทรวงเมือง จนเปลี่ยนมาเป็นกระทรวงนครบาลตามลำดับ ต่อมาเมื่อวันที่ 10 มิถุนายน พ.ศ. 2440 สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง มีพระราชเสาวนีย์ในฐานะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ให้บังคับใช้พระราชบัญญัติลักษณะปกครองท้องที่ปกครองเมืองหลวงด้วย โดยมีเสนาบดีเป็นผู้ทำหน้าที่รับผิดชอบในการปกครองกรุงเทพมหานครและธนบุรี รวมทั้งหัวเมืองใกล้เคียง ได้แก่ นนทบุรี ปทุมธานี นครเขื่อนขันธ์ สมุทรปราการ ธัญญบุรี และมีนบุรี ซึ่งรวมเรียกทั้งหมดว่า “มณฑลกรุงเทพมหานคร” และมีผู้บัญชาการมณฑลเทศาภิบาล

การปกครองมณฑลนี้ได้ใช้พระราชบัญญัติลักษณะปกครองท้องที่และข้อบังคับปกครองหัวเมืองโดยอนุโลม แต่ยกเว้นบางอย่างสำหรับอำเภอชั้นในของจังหวัดพระนครและธนบุรีที่มีกฎหมายสำหรับการปกครองใช้มากอยู่แล้ว ที่บังคับบัญชามณฑลและจังหวัดพระนครกับธนบุรี แต่เดิมรวมอยู่กับศาลาว่าการนครบาล และหน้าที่ผู้บังคับบัญชามณฑลรวมอยู่กับเสนาบดีกระทรวงนครบาล โดยไม่ได้มีตำแหน่งข้าหลวงเทศาภิบาล ส่วนหน้าที่ตำแหน่งอื่นก็มีตำแหน่งประจำเช่นมณฑลอื่น ๆ มีกรมอำเภอซึ่งมีหน้าที่อำนวยการปกครอง[1]

ต่อมาในสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้กระทรวงนครบาลมารวมกับกระทรวงมหาดไทย และมีการแต่งตั้งตำแหน่ง "สมุหพระนครบาล" เป็นตำแหน่งที่ขึ้นตรงกับกษัตริย์[2] ทำหน้าที่ปกครองดูแลรับผิดชอบมณฑลกรุงเทพมหานคร ซึ่งขณะนั้นประกอบด้วยจังหวัดพระนครธนบุรี นนทบุรี และสมุทรปราการ ต่อมา พ.ศ. 2458 ยกเลิกมณฑลกรุงเทพมหานครกับกระทรวงนครบาลออกจากกันตาม "ประกาศกระทรวงนครบาล เรื่อง กำหนดเขตท้องที่การปกครองกรุงเทพพระมหานคร" (21 ตุลาคม พ.ศ. 2458) แยกจังหวัดพระนครธนบุรี เป็น จังหวัดพระนคร และจังหวัดธนบุรี[3]

พ.ศ. 2476 ได้มีพระราชบัญญัติจัดระเบียบบริหารราชการแห่งราชอาณาจักรสยามขึ้น มีผลให้มณฑลเทศาภิบาลต้องยกเลิกไป การบริหารราชการของแต่ละจังหวัดจึงขึ้นกับกระทรวงมหาดไทยโดยตรงทุกจังหวัด

อ้างอิง

แก้
  1. วุฒิชัย มูลศิลป์. "มณฑลเทศาภิบาล : วิเคราะห์เปรียบเทียบ" (PDF). สมาคมสังคมศาสตร์แห่งประเทศไทย. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2021-07-16. สืบค้นเมื่อ 2021-07-28.
  2. "ประวัติและพัฒนาการของกรุงเทพมาหนคร". กรุงเทพมหานคร. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2020-01-26. สืบค้นเมื่อ 2021-07-28.
  3. "พัฒนาการ "กรุงเทพฯ" เมืองหลวงที่มีชื่อยาวที่สุดในโลก". ศิลปวัฒนธรรม.