จังหวัดสวรรคโลก

จังหวัดสวรรคโลก เป็นอดีตจังหวัดหนึ่งของไทย ตั้งอยู่บริเวณภูมิภาคกลางตอนบน เดิมมีอาณาเขตพื้นที่บริเวณด้านเหนือของจังหวัดสุโขทัยในปัจจุบัน ได้แก่ อำเภอสวรรคโลก อำเภอศรีสัชนาลัย อำเภอกงไกรลาศ และอำเภอศรีนคร

จังหวัดสวรรคโลก
จังหวัด
พ.ศ. 2329 – 2482
ยุคทางประวัติศาสตร์	รัตนโกสินทร์
• ก่อตั้ง	พ.ศ. 2329
• เปลี่ยนคำว่าเมืองเป็นจังหวัด	พ.ศ. 2459
• เปลี่ยนชื่อ	1 เมษายน พ.ศ. 2482
ก่อนหน้า ถัดไป เมืองสวรรคโลก (เดิม) จังหวัดสุโขทัย
ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของ	ไทย

ต่อมาในปี พ.ศ. 2474 จังหวัดสุโขทัยถูกยุบเลิกแล้วมาขึ้นการปกครองกับจังหวัดสวรรคโลก

ต่อมาในปี 2482 เปลี่ยนแปลงชื่อจังหวัดสวรรคโลก เป็นจังหวัดสุโขทัย และเปลี่ยนแปลงชื่ออำเภอเมืองสวรรคโลก จังหวัดสุโขทัย เป็นอำเภอสวรรคโลก

พื้นที่อาณาเขตและจังหวัดสุโขทัย

แผนที่อาณาเขตของสองจังหวัด ปี 2460 (1.จังหวัดสวรรคโลก 2.จังหวัดสุโขทัย)

จังหวัดสุโขทัยในปัจจุบัน เดิมเคยแบ่งเป็นสองจังหวัดทางด้านเหนือและใต้ ได้แก่

จังหวัดสวรรคโลก มีอาณาเขตพื้นที่บริเวณด้านเหนือของจังหวัดสุโขทัยในปัจจุบัน ได้แก่ อำเภอสวรรคโลก อำเภอศรีสัชนาลัย อำเภอทุ่งเสลี่ยม และอำเภอศรีนคร

จังหวัดสุโขทัย มีอาณาเขตพื้นที่บริเวณด้านใต้ของจังหวัดสุโขทัยในปัจจุบัน ได้แก่ อำเภอเมืองสุโขทัย อำเภอศรีสำโรง อำเภอคีรีมาศ อำเภอกงไกรลาส และอำเภอบ้านด่านลานหอย

ต่อมาในปี พ.ศ. 2474 พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระบรมราชโองการ ยุบรวมบางมณฑลและบางจังหวัด โดยจังหวัดสุโขทัยถูกยุบเลิก มาขึ้นการปกครองกับจังหวัดสวรรคโลก ทำให้มีอาณาเขตทั้งจังหวัดสุโขทัย

ประวัติ

“เมืองสวรรคโลก” เดิมตั้งอยู่บริเวณพื้นที่ส่วนโค้งเว้าของแม่น้ำยมล้อมรอบ เดิมเรียกว่า เมืองเชลียง หรือ เมืองเฉลียง​ (ภาษาขอมโบราณ แปลว่ายื่นเข้าไปในแม่น้ำ ) อยู่ใกล้ๆ วัดพระศรีรัตนมหาธาตุราชวรวิหาร (วัดพระปรางค์) ต่อมาเกิดปัญหาน้ำเซาะตลิ่งพังทลายลงเรื่อยๆ จึงย้ายเมืองขึ้นไปที่ อุทยานประวัติศาสตร์ศรีสัชนาลัยในปัจจุบัน ตั้งแต่สมัยกรุงสุโขทัยยังเป็นราชธานี มีฐานะเป็นเมืองลูกหลวงในนาม “เมืองศรีสัชนาลัย”

เมื่อปี พ.ศ. 2329 เมืองสวรรคโลกเคยถูกพม่าเข้าตีบ่อยครั้ง เจ้าเมืองสวรรคโลกจึงตัดสินใจย้ายที่ตั้งเมืองมาตั้งอยู่ที่บ้านท่าชัย (ในเขตตำบลศรีสัชนาลัยในปัจจุบัน)

ต่อมาราว พ.ศ. 2379 รัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 3 เมืองสวรรคโลกมีปลัดปกครองนามว่า “นาค” ได้นำงาช้างเนียมไปถวายพระเจ้าอยู่หัวจนเกิดความดีความชอบขึ้น จึงได้รับการแต่งตั้งเป็น “พระยาสวรรคโลก” มีบรรดาศักดิ์เป็น พระยาวิชิตภักดี ซึ่งก็คือต้นตระกูลวิชิตนาคในปัจจุบัน ได้ใช้บ้านพักหรือจวนที่บ้านวังไม้ขอนเป็นที่ว่าการเมืองสวรรคโลก ดังนั้นเมืองสวรรคโลกจึงย้ายมาจากบ้านท่าชัย มาตั้งรกรากที่เมืองสวรรคโลกใหม่ (สวรรคโลกปัจจุบัน) นับแต่นั้นมา

ปี พ.ศ. 2437 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 ทรงยกเลิกระบบกินเมืองและระบบหัวเมืองแบบเก่า และใช้ระบบมณฑลเทศาภิบาลแทน โดยจัดการปกครองส่วนภูมิภาคเป็นมณฑล เมือง อำเภอ หมู่บ้าน ทำให้สวรรคโลกมีฐานะเป็น เมืองสวรรคโลก ภายใต้การจัดการบริหารราชการแผ่นดินส่วนภูมิภาคของ มณฑลพิษณุโลก

หลังปี พ.ศ. 2459 คำว่า "จังหวัด" ได้กลายเป็นคำที่เรียกหน่วยการปกครองระดับต่ำกว่ามณฑลแทนคำว่า "เมือง" เพื่อแยกความกำกวมจากคำว่าเมืองที่ใช้เรียกที่ตั้งศูนย์กลางการปกครองของจังหวัด (อำเภอเมือง) ทำให้ "เมืองสวรรคโลก" ได้เปลี่ยนเป็น "จังหวัดสวรรคโลก"

วันที่ 29 เมษายน 2460 เปลี่ยนแปลงชื่ออำเภอเมือง จังหวัดสวรรคโลก เป็น อำเภอวังไม้ขอน

ยุบรวมจังหวัดสุโขทัยเข้ากับจังหวัดสวรรคโลก

ต่อมาในวันที่ 16 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2474 พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระบรมราชโองการ ยุบรวมบางมณฑลและบางจังหวัด โดยจังหวัดสุโขทัย ถูกยุบเลิกและโอน อำเภอสุโขทัยธานี อำเภอบ้านไกร อำเภอคลองตาล กิ่งอำเภอลานหอย กิ่งอำเภอโตนด มาขึ้นการปกครองกับจังหวัดสวรรคโลก ทำให้จังหวัดสวรรคโลกมีเขตปกครองทั้งหมด 7 อำเภอ ได้แก่

• อำเภอวังไม้ขอน (อำเภอสวรรคโลก)
• อำเภอสุโขทัยธานี
• อำเภอหาดเสี้ยว (อำเภอศรีสัชนาลัย)
• อำเภอบ้านไกร (อำเภอกงไกรลาศ)
• อำเภอคลองตาล (อำเภอศรีสำโรง)
• กิ่งอำเภอลานหอย (อำเภอบ้านด่านลานหอย)
• กิ่งอำเภอโตนด (อำเภอคีรีมาศ)

วันที่ 14 มีนาคม 2479 จัดตั้งเทศบาลเมืองสวรรคโลก ในท้องที่บางส่วนของตำบลเมืองสวรรคโลก

วันที่ 1 พฤศจิกายน 2479 ตั้งตำบลทุ่งเสลี่ยม แยกออกจากตำบลนาทุ่ง

วันที่ 1 เมษายน 2480 เปลี่ยนแปลงเขตจังหวัดสวรรคโลก กับจังหวัดอุตรดิตถ์ โดยโอนพื้นที่หมู่ 1 ตำบลนครเดิฐ อำเภอวังไม้ขอน จังหวัดสวรรคโลก ไปขึ้นกับตำบลวังแดง อำเภอตรอน จังหวัดอุตรดิตถ์

วันที่ 14 พฤศจิกายน 2481 เปลี่ยนแปลงชื่ออำเภอวังไม้ขอน จังหวัดสวรรคโลก เป็น อำเภอเมืองสวรรคโลก

เปลี่ยนชื่อจังหวัด

วันที่ 17 เมษายน 2482 เปลี่ยนแปลงชื่อจังหวัดสวรรคโลก เป็นจังหวัดสุโขทัย และเปลี่ยนแปลงชื่ออำเภอเมืองสวรรคโลก จังหวัดสุโขทัย เป็น อำเภอสวรรคโลก มีการย้ายศาลากลางจังหวัดสวรรคโลกมาตั้งอยู่ในท้องที่อำเภอสุโขทัยธานี และเป็นวันที่จังหวัดสวรรคโลกหมดสถานะภาพจังหวัด

เหตุการณ์ภายหลัง

ภายหลังได้เคยมีการเสนอให้มีการจัดตั้งจังหวัดสวรรคโลกขึ้นมาอีก โดยแยกออกมาจากจังหวัดสุโขทัย แต่ก็ยังขาดคุณสมบัติบางข้อ เช่น จำนวนประชากร และพื้นที่ แต่อาจมีการเสนอจัดตั้งจังหวัดสวรรคโลกในเงื่อนไขต่างหากด้วยเหตุผลเพื่อฟื้นฟูอดีตจังหวัดที่ถูกยุบโดยขัดต่อพระบรมราชโองการในสมัยรัชกาลที่ 7 ซึ่งทำให้เป็นผลเสียตามมาแก่เศรษฐกิจและความเป็นอยู่ของผู้คนประชาชนในเมืองสวรรคโลกเป็นอย่างมาก เพราะมีการย้ายข้าราชการ ศูนย์ราชการ และศูนย์การศึกษาต่าง ๆ ไปอยู่ที่สุโขทัย ปัจจุบันทำให้เมืองสวรรคโลกขาดแคลนสถานศึกษาชั้นสูง ทั้งวิทยาลัยอาชีวศึกษาพาณิชยการ และวิทยาลัยเทคนิค รวมทั้งมหาวิทยาลัยราชภัฏ และมหาวิทยาลัยอื่น ๆ

เขตการปกครอง

เขตการปกครองของจังหวัดสวรรคโลกในอดีตมี 2 อำเภอ ซึ่งรายชื่อดังต่อไปนี้สะกดชื่อตามราชกิจจานุเบกษา ฉบับวันที่ 29 เมษายน พ.ศ. 2460 ได้แก่

1. อำเภอเมืองสวรรคโลก (อำเภอวังไม้ขอน)
2. อำเภอด้ง (อำเภอหาดเสี้ยว)

ต่อมา 16 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2474 ทางราชการได้โอนย้าย 3 อำเภอและ 2 กิ่งอำเภอจากจังหวัดสุโขทัย มาขึ้นตรงกับจังหวัดสวรรคโลก ส่งผลให้จังหวัดสวรรคโลกมีเขตปกครองทั้งหมด 5 อำเภอ 2 กิ่งอำเภอได้แก่

1. อำเภอวังไม้ขอน (อำเภอสวรรคโลก)
2. อำเภอหาดเสี้ยว (อำเภอศรีสัชนาลัย)
3. อำเภอบ้านไกร (อำเภอกงไกรลาศ)
4. อำเภอคลองตาล (อำเภอศรีสำโรง)
5. อำเภอสุโขทัยธานี
6. กิ่งอำเภอลานหอย (อำเภอบ้านด่านลานหอย)
7. กิ่งอำเภอโตนด (อำเภอคีรีมาศ)

มรดกตกทอด

จากการที่อำเภอสวรรคโลกเคยมีธานะเป็นจังหวัดสวรรคโลกมาก่อน ทำให้มีหลายอย่างที่ยังคงอยู่จนถึงปัจจุบัน เช่น ศาลจังหวัดสวรรคโลก สำนักงานอัยการจังหวัดสวรรคโลก สถานีรถไฟสวรรคโลก เส้นทางรถไฟสายสวรรคโลก

ดูเพิ่ม

• อำเภอสวรรคโลก
• เทศบาลเมืองสวรรคโลก
• จังหวัดสุโขทัย

แหล่งข้อมูลอื่น

• ประวัติศาสตร์ชุมชนอำเภอสวรรคโลก