พระเจ้าหลวง

พระเจ้าหลวง หมายถึง พระเจ้าแผ่นดินที่สละราชสมบัติให้รัชทายาทเป็นพระเจ้าแผ่นดินแทน และเป็นพระนามที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงบัญญัติไว้สำหรับพระเจ้าแผ่นดินที่สละราชสมบัติและยังดำรงพระชนม์อยู่ว่าพระเจ้าหลวง

เมื่อคราวพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระประชวร รวมทั้งทรงเครียดและเหน็ดเหนื่อยกับสนธิสัญญาสยาม-ฝรั่งเศส ร.ศ. 112 จนถึงกับประชวรพระวาโยไป พระยาบุรุษรัตนราชพัลลภ (นพ ไกรฤกษ์) เคยได้ยินว่าพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระราชดำริเรื่องสละราชสมบัติขณะยังมีพระชนม์ชีพ เพราะทรงคาดการณ์ไว้แล้วว่าพระองค์มิอาจทรงงานหนักได้อีกต่อไปเพราะทรงทุพพลภาพมากขึ้น ดังปรากฏความว่า

"ในปี พ.ศ. 2453 พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเจริญพระชนมายุ 58 พรรษา ทรงพระราชปรารภว่า เมื่อพระชนมายุครบ 60 พรรษาแล้วจะทรงสละราชสมบัติพระราชทานแก่สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ รับราชภาระสืบสนองพระองค์เป็นพระเจ้าแผ่นดิน ส่วนพระองค์ท่านจะเสด็จออกจากราชสมบัติเป็นพระเจ้าหลวง..."

พระบาทสมเด็จพระนโรดม สีหนุแห่งกัมพูชา ทรงได้รับการขนานพระนามว่า พระบาทสมเด็จพระนโรดม สีหนุ พระมหาวีรกษัตริย์ พระวรราชบิดา หลังทรงสละราชสมบัติแก่พระราชโอรส หลังจากที่สมเด็จพระราชาธิบดีอัลแบร์ที่ 2 แห่งเบลเยียมทรงประกาศสละราชสมบัติเมื่อวันที่ 21 กรกฎาคม ค.ศ. 2013 พระองค์ยังคงพระราชอิสริยยศเป็น "สมเด็จพระราชาธิบดีอัลแบร์ที่ 2" อยู่ (ซึ่งเหมือนกับในสมัยของพระราชบิดาของพระองค์ภายหลังจากทรงสละราชสมบัติ ซึ่งยังคงเป็น สมเด็จพระราชาธิบดีเลโอโปลด์ที่ 3 แห่งเบลเยียม)

"พระเจ้าหลวง" จึงเป็นบทบาทและสถานะมากกว่าจะเป็นส่วนหนึ่งในพระนาม

ประเทศไทย

สยาม

พระนาม	ราชวงศ์	รัชกาล	สวรรคต	หมายเหตุ
สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ	ราชวงศ์สุพรรณภูมิ	พ.ศ. 1991–2006	พ.ศ. 2031​	สละราชสมบัติกรุงศรีอยุธยาให้สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 3
สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ	ราชวงศ์สุพรรณภูมิ	พ.ศ. 2091–2108	พ.ศ. 2111​	สละราชสมบัติกรุงศรีอยุธยาให้สมเด็จพระมหินทราธิราช

หัวเมืองเหนือ

พระนาม	ราชวงศ์	ดินแดน	รัชกาล	สวรรคต	หมายเหตุ
พระนางจามเทวี	ราชวงศ์หริภุญชัย	อาณาจักรหริภุญชัย​	พ.ศ. 1205–1212	พ.ศ. 1258 (92 พรรษา)​	สละราชสมบัติให้พระเจ้ามหันตยศ
พระราเมศวร	ราชวงศ์สุพรรณภูมิ	แคว้นสุโขทัย​	พ.ศ. 1981–1991	พ.ศ. 2031 (57 พรรษา)​	กลับไปครองราชย์ ณ กรุงศรีอยุธยา
พระนางจิรประภาเทวี	ราชวงศ์มังราย	อาณาจักรล้านนา​	พ.ศ. 2088–2089	​ไม่ปรากฏ​	สละราชสมบัติให้พระไชยเชษฐา​

พระเจ้าหลวงที่ยังมีพระชนม์ชีพ

รัฐเอกราช

พระนาม	พระฉายาลักษณ์	ประเทศ	รัชกาล	พระราชสมภพ	หมายเหตุ
สมเด็จพระราชาธิบดีชญาเนนทรวีรวิกรมศาหเทวะ		ราชอาณาจักรเนปาล	พ.ศ. 2493–2498	7 กรกฎาคม พ.ศ. 2490	ถวายราชสมบัติแด่สมเด็จพระเจ้าตริภูวนพีรพิกรมศาหเทวะ, ทรงครองราชสมบัติเป็นครั้งที่ 2 ในปี พ.ศ. 2544
สมเด็จพระราชาธิบดีจิกมี ซิงเย วังชุก		ราชอาณาจักรภูฏาน	พ.ศ. 2515–2549	11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2498	สละราชสมบัติให้เจ้าชายจิกมี เคเซอร์ นัมเกล วังชุก มกุฎราชกุมาร
สมเด็จพระราชินีนาถเบียทริกซ์		ราชอาณาจักรเนเธอร์แลนด์	พ.ศ. 2523–2556	31 มกราคม พ.ศ. 2481	สละราชสมบัติให้เจ้าชายวิลเลิม-อเล็กซานเดอร์ เจ้าชายแห่งออเรนจ์
เชคฮะมัด บิน เคาะลีฟะฮ์ อัษษานี		รัฐกาตาร์	พ.ศ. 2538–2556	1 มกราคม พ.ศ. 2495	สละราชสมบัติให้เชคตะมีม บิน ฮะมัด อัษษานี มกุฎราชกุมาร
สมเด็จพระราชาธิบดีอัลแบร์ที่ 2		ราชอาณาจักรเบลเยียม	พ.ศ. 2536–2556	6 มิถุนายน พ.ศ. 2477	สละราชสมบัติให้เจ้าชายฟีลิป ดยุกแห่งบราบันต์
สมเด็จพระราชาธิบดีฆวน การ์โลสที่ 1		ราชอาณาจักรสเปน	พ.ศ. 2518–2557	5 มกราคม พ.ศ. 2481	สละราชสมบัติให้เจ้าชายเฟลิเป เจ้าชายแห่งอัสตูเรียส
สมเด็จพระจักรพรรดิอากิฮิโตะ		ประเทศญี่ปุ่น	พ.ศ. 2532–2562	23 ธันวาคม พ.ศ. 2476	สละราชสมบัติให้เจ้าชายนารูฮิโตะ มกุฎราชกุมาร