พระยาไชยบูรณ์ (จัน)

พระยาไชยบูรณ์ หรือ พระอินทรอากร (ไม่ทราบปีเกิด – พ.ศ. 2312) มีนามเดิมว่า จัน หรือ จับ เดิมเป็นขุนนางสังกัดกรมพระคลัง เจ้าภาษีนายอากรและการค้าขายของราชสำนักที่เมืองพระพิษณุโลก สมัยกรุงศรีอยุธยา ต่อมาได้เลื่อนตำแหน่งเป็นปลัดเมืองพระพิษณุโลก ช่วงการเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง พระยาไชยบูรณ์ (จัน) ได้รับการสถาปนาขึ้นเป็นอุปราชที่กรมพระราชวังบวรหลังจาก เจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) หัวหน้าชุมนุมพระพิษณุโลก (เรือง) ถึงแก่พิราลัยจึงได้ขึ้นครองเมืองพระพิษณุโลกแทน

พระยาไชยบูรณ์ (จัน)
พระเจ้าพิศณุโลก
ครองราชย์	พ.ศ. 2311 – 2312
รัชสมัย	3 เดือน
ก่อนหน้า	เจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง)
ถัดไป	ล่มสลาย
กรมพระราชวังบวรสถานมงคล
ดำรงตำแหน่ง	พ.ศ. 2310 – พฤศจิกายน พ.ศ. 2311
รัชสมัย	พระเจ้าพิษณุโลก (เรือง)
ก่อนหน้า	สถาปนาตำแหน่ง
พระปลัดเมืองพิษณุโลก
ดำรงตำแหน่ง	ไม่ปรากฏ – 7 เมษายน พ.ศ. 2310
รัชสมัย	สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ สมเด็จพระเจ้าอุทุมพร สมเด็จพระที่นั่งสุริยาศน์อมรินทร์
ก่อนหน้า	หลวงไชยบูรณ์
ถัดไป	พระไชยบูรณ์ (ปลี) (พ.ศ. 2313 – 2325)
ประสูติ	ไม่ปรากฏ
สวรรคต	กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2312 เมืองพระพิษณุโลก
พระราชบิดา	หม่อมพัด

ประวัติ

พระยาไชยบูรณ์ (จัน) หรือ พระอินทร์อากร ในพงศาวดารระบุว่าเป็นน้องชายของเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) บิดาชื่อ หม่อมพัด เป็นเชื้อพระวงศ์ ไม่ปรากฏนามมารดา หลังจากได้ขึ้นครองเมืองพระพิษณุโลกถูกเจ้าพระฝางจับต้องโทษประหารชีวิตที่เมืองพระพิษณุโลกเมื่อปีชวดสัมฤทธิศกราวเดือนกุมภาพันธ์ ตรงกับปี พ.ศ. 2312

การขึ้นครองเมืองพิษณุโลกและการล่มสลายของชุมนุมพระพิษณุโลก (เรือง)

ดูเพิ่ม: การเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง และ สภาพจลาจลหลังการเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง

ขึ้นครองเมืองพิษณุโลกแทนพี่ชาย

เมื่อ พ.ศ. 2311 ปีชวดสัมฤทธิศก ตรงกับเดือนพฤศจิกายน พ.ศ. 2311 ฤดูน้ำหลาก หลังจากสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรียกทัพไปตีชุมนุมเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) แล้วไม่สำเร็จจึงได้ล่าทัพกลับยังกรุงธนบุรี ต่อมาเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) ถึงแก่พิราลัยด้วยโรคฝีละลอกในคอ พระอินทร์อากร ผู้เป็นน้องชายในขณะนั้นเป็นอุปราชและพระปลัดเมืองพระพิษณุโลกจึงได้ทำฌาปนกิจปลงศพเสร็จพี่ชายตนแล้ว จึงได้ขึ้นครองเมืองพระพิษณุโลกสืบต่อไป แต่ไม่ได้ตั้งตนขึ้นเป็นกษัตริย์แต่การขึ้นครองเมืองของพระอินทร์อากรนั้นทำให้เมืองพิษณุโลกอ่อนแอลง เนื่องจากพระอินทร์อากรไม่มีฝีมือในการรบและไม่เป็นที่นับถือเหมือนเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) เป็นเหตุให้เกิดการรุกรานของชุมนุมเจ้าพระฝาง (มหาเรือน)

ปรากฏในหนังสือ ต้นวงศ์ตระกูลพะญาศรีสหเทพชื่อทองเพ็ง ความว่า :-

ครั้นเมื่อพระจ้าวกรุงพระพิศณุโลกย์สวรรค์คตแล้ว พระมหาอุปราชย์ กรมพระราชวังบวร ฯ พระอนุชาธิราช ได้ครอบบ้านครองเมืองแทนพระเชษฐาธิราช ในกรุงพระพิศณุโลกย์ราชธานีต่อไป...

ปรากฏใน พระราชพงศาวดารกรุงสยาม ความว่า :-

พระอินอากรตั้งตัวขึ้นเป็นเจ้าพระพิศณุโลกย์ครอบครองเป็นเจ้าของชุมนุมนั้นต่อไปแต่เจ้าพระพิศณุโลกย์ใหม่นั้นสติปัญญาอ่อนแอ เจ้าพระฝางรู้ก็มาตีเมืองพระพิศณุโลกย์

พระราชพงศาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา กล่าวว่า :-

พระอินทรอากรผู้น้องก็กระทำฌาปนกิจปลงศพเสร็จแล้ว ก็ได้ครองเมืองพระพิษณุโลกสืบไปแต่หาตั้งตัวขึ้นเป็นเจ้าไม่ ด้วยกลัวจะเป็นจัญไรเหมือนพี่ชายซึ่งตายไปนั้น

ทั้งนี้ มีนักวิชาการได้วิเคราะห์พฤฒิกรรมของพระอินทร์อากรนำไปสู่การล่มสลายของชุมนุมพระพิษณุโลก เช่น เชาวน์ รูปเทวินทร์ นักหนังสือพิมพ์อาวุโส และผู้ร่วมก่อตั้งสมาคมนักข่าวนักหนังสือพิมพ์แห่งประเทศไทย กล่าวว่า "...เมื่อเจ้าพระยาพิษณุโลกเรือง ถึงแก่พิราลัยแล้ว พระอินทร์อากร น้องชายของท่านซึ่งเป็นปลัดเมืองอยู่เดิม และเป็นคนธรรมะธรรมโม ชอบเข้าวัดฟังเทศน์ทำบุญอยู่เป็นนิตย์ ไม่มีฝีมือในการรบทัพจับศึกกับใคร..." บังอร ปิยะพันธุ์ กล่าวว่า "...พระอินอากรน้องชายจึงขึ้นเป็นหัวหน้าต่อมา แต่ไม่กล้าเป็นเจ้าเกรงจะตายเหมือนพี่ชายเพราะไม่มีความสามารถด้านการรบ..." และบุญทรง ไทยทำ กล่าวว่า "...พระอินทร์อากรผู้น้องปกครองต่อไปแต่มิได้ประกาศตนเป็นเจ้าแผ่นดิน คงทำหน้าที่ครองเมืองอยู่เฉย ๆ จะละอายใจต่อการประกาศตนหรือเพราะถือฤกษ์ยามว่ายังไม่เหมาะสมควรอย่างไรก็ได้ เพราะที่จริงแล้วความแข็งเมืองพิษณุโลกนั้นอยู่ที่เจ้าพระยาพิษณุโลกเพียงคนเดียว พระอินทร์อากรอาจมิได้แสดงฝีมืออะไรให้เป็นที่ประจักษ์มาก่อนก็ได้..." เป็นต้น

ยกทัพพิษณุโลกสมทบฝ่ายสมเด็จพระโสร์ทศ (เจ้าจุ้ย)

ดูเพิ่ม: ชุมนุมสมเด็จพระโสร์ทศ (เจ้าฟ้าจุ้ย) § พระเจ้าตากสินสกัดกองทัพสนับสนุนฝ่ายสมเด็จพระโสร์ทศ

เมื่อ พ.ศ. 2311 ราวเดือนธันวาคม หลังจากพระยาไชยบูรณ์ (จัน) ทราบข่าวพระราชสาส์นให้พิษณุโลกจัดกองทัพสนับสนุนสมเด็จพระโสร์ทศ (เจ้าจุ้ย) นั้น พระยาไชยบูรณ์ (จัน) จึงได้จัดทัพพิษณุโลกแล้วจึงรี้พลลงไปเขตเมืองนครสวรรค์ สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทราบข่าวศึกจึงมีรับสั่งให้พระยาอนุรักษ์ภูธร เจ้าเมืองนครสวรรค์ จัดกำลังพลสกัดทัพพิษณุโลกไว้เพื่อมิให้แผนของสมเด็จพระโสร์ทศ (เจ้าจุ้ย) สำเร็จ

เจ้าพระฝางยกทัพมาตีเมืองพิษณุโลก

ดูเพิ่ม: ชุมนุมเจ้าพระฝาง § การตั้งชุมนุมเจ้าพระฝาง (ก๊กพระฝาง)

เมื่อ พ.ศ. 2311 ราวเดือนธันวาคม เจ้าพระฝางจึงยกทัพมาปิดล้อมเมืองพระพิษณุโลก แม้พระยาไชยบูรณ์ (จัน) มีอำนาจเกียรติยศไม่เท่าพี่ชายแต่ก็มีฝืมือเข้มแข็งและมีความสามารถ ปรากฎว่าได้สู้รบกับเจ้าพระฝางประมาณ 3 เดือน ชาวเมืองพระพิษณุโลกเกิดความอดอยากและไม่นับถือพระยาไชยบูรณ์ (จัน) เนื่องจากเมืองพิษณุโลกไม่ได้สะสมเสบียงอาหารไว้เพียงพอ จึงเกิดไส้ศึกขึ้นโดยแอบเปิดประตูเมืองรับทัพเจ้าพระฝางในเวลากลางคืน

ชุมนุมพระพิษณุโลก (เรือง) ล่มสลาย

เมื่อ พ.ศ. 2312 ปีชวดสัมฤทธิศก ราวเดือนกุมภาพันธ์ พระอินทร์อากร ถูกเจ้าพระฝางจับได้และถูกต้องโทษประหารชีวิตให้เอาศพขึ้นประจานในเมืองพระพิษณุโลก ทำให้ชุมนุมพระพิษณุโลก (เรือง) ล่มสลายไปโดยสมบูรณ์ หัวเมืองเหนือทั้งหมดจึงตกเป็นของเจ้าพระฝางทั้งสิ้น เมื่อเจ้าพระฝางเข้าควบคุมเมืองพระพิษณุโลกได้แล้วนั้นได้เก็บทรัพย์สินมีค่า ศัตราวุธหนักเบา และกวาดต้อนชาวเมืองพระพิษณุโลกไปเมืองสวางคบุรีได้เป็นจำนวนมาก ให้หลวงโกษา (ยัง) คุมเมืองเมืองพระพิษณุโลก

ปรากฏในหนังสือ ต้นวงศ์ตระกูลพะญาศรีสหเทพชื่อทองเพ็ง ความว่า :-

ครั้งนั้นพระจ้าวฝางยกกองทัพใหญ่ลงมาตีกรุงพระพิศณุโลกย์แตกยับเยินป่นปี้หมดทั้งสิ้น เพราะมีริ้พลแลศาสตราวุทธ์ยุทธภัณฑ์น้อยกว่า กองทัพเมืองสวางคบุรี ๆ จึ่งรบตีมีไชยชำนะ พระจ้าวฝางกวาดต้อนครอบครัวชาวกรุงพระพิศณุโลกย์ อพยพเทครัวพลเมืองพระพิศณุโลกย์ขึ้นไป ไว้ในเมืองสวางคบุรีเปนอันมาก...

และยังมีชาวเมืองพระพิษณุโลกและเมืองพิจิตรอีกจำนวนมากรวมทั้งท่านผู้หญิงเชียง ภรรยาและบุตรหลานของเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) หนีอพยพไปรวบกับสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี

ปรากฏใน จดหมายเหตุโหร ความว่า :-

ปีชวด จ.ศ. ๑๑๓๑ เมืองพิษณุโลก เมืองพิจิตร แตกมาสู่โพธิสมภาร...

พระอิสริยยศและพระเกียรติยศ

บรรดาศักดิ์

สมัยกรุงศรีอยุธยา

รัชกาลสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ – สมเด็จพระที่นั่งสุริยาศน์อัมรินทร์

• ขุนอินทรอากร
• พระอินทร์อากร (จัน) ขึ้นกับกรมพระคลังเมืองพระพิษณุโลก
• พระยาไชยบูรณ์ (จัน) ตำแหน่งพระปลัดเมืองพระพิษณุโลก ศักดินา 3000

พระอิสริยยศ

สมัยกรุงธนบุรี

รัชกาลสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี

ระหว่างการจลาจลหลังเสียงกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง พ.ศ. 2310–12

• พระมหาอุปราช กรมพระราชวังบวรสถานมงคล รับพระบัณฑูร ประทับที่พระราชวังจันทน์ (สถาปนาขึ้นเป็นกรมพระราชวังบวรสถานมงคลโดย เจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) เมื่อ พ.ศ. 2310)

วัฒนธรรมร่วมสมัย

บทบาทและเรื่องราวของพระอินทร์อากรมีปรากฏในวรรณกรรม นวนิยาย งานเขียนต่างๆ เช่น

• สมบัติเจ้าพระฝาง แต่งโดย นวลแสงทอง มีบทสนทนาระหว่างพระอินทร์อากรกับหลวงโกษา (ยัง) ในช่วงเหตุการณ์การเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง
• ตากสินมหาราช เป็นบทประพันธ์และบทโทรทัศน์อิงประวัติศาสตร์โดย แรเงา และเรียบเรียงโดย บงกชเพชร กล่าวถึงเหตุการณ์เข้ายึดเมืองพระพิษณุโลกของเจ้าพระฝาง ในขณะที่พระอินทร์อากรครองเมืองพระพิษณุโลก

อ้างอิง

เชิงอรรถ

บรรณานุกรม

• ก.ศ.ร. กุหลาบ (นิพันธการี), หอสมุดแห่งชาติ กรมศิลปากร (เผยแพร่, 2508). ต้นวงศ์ตระกูลพะญาศรีสหเทพชื่อทองเพ็ง เก็บถาวร 2023-07-06 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน. พระนคร: ม.ป.ท, ม.ป.ป. 454 หน้า.