ไม้พาย

ไม้พาย หรือ พาย (อังกฤษ: paddle) เป็นเครื่องมือที่ใช้สำหรับผลักดันของเหลว ทั้งในลักษณะของการพุ้ยน้ำเพื่อขับเคลื่อนเรือ (พายเรือ) หรือใช้ในการผสมของเหลว (ไม้พายผสมอาหาร) ไม้พายประกอบด้วย 2 ส่วนหลักคือ ด้ามพาย (shaft) และใบพาย (blade)

ไม้พายที่ปรากฏในภาพนูนต่ำรูปกองเรือจาม ปราสาทบายน ประเทศกัมพูชา

ประวัติ

ไม้พายในอารยธรรมต่าง ๆ

• 
  แบบจำลองไม้พาย (ล่าง) และฉมวกจับปลา (บน) ที่พิพิธภัณฑ์นอร์ทแคโรไลนา
• 
• 
• 
  ไม้พายและฉมวกของชนเผ่า Yu'pik และ Inupiaq ในอะแลสกา
• 
  ใบพายเรือแคนูในปาปัวนิวกินี ที่สถาบันศิลปะโฮโนลูลู

ลักษณะ

ไม้พายพบที่ Duvensee มีอายุในช่วงสม้ยหินใหม่ ประมาณ 6,200 ปีก่อนคริสตกาล

ไม้พายที่ใช้ในการขับเคลื่อนเรือ แบ่งได้เป็น 2 ประเภท คือ แบบไม้พายใบเดี่ยว (single-bladed paddle) และ แบบไม้พายสองใบ (double-bladed paddle) ซึ่งในประเทศทางตะวันตกเรียกตามชนิดของเรือ คือ ไม้พายเรือแคนู (ไม้พายใบเดี่ยว) และไม้พายเรือคายัก (ไม้พายสองใบ)

ไม้พายใบเดี่ยว

ทีม Boating Club de Canotage Otterburn พายเรือแคนู - มีใบพายเดียว

ไม้พายใบเดี่ยว หรือเรียก ไม้พายเรือแคนู ไม้พายที่ใช้กันทั่วไปในเรือแคนู ประกอบด้วยไม้ ไฟเบอร์กลาส คาร์บอนไฟเบอร์ หรือก้านโลหะ (สำหรับด้ามพาย - shaft) ที่มีด้ามจับที่ปลายด้านหนึ่งและใบพาย (blade) ที่ปลายอีกด้านหนึ่ง

ในประเทศไทย ใบพายชนิดนี้พบได้ทั่วไปในเรือที่ใช้แรงคนทุกประเภท ส่วนมากทำด้วย ไม้ ไฟเบอร์กลาส คาร์บอนไฟเบอร์ ต่างจากไม้พายเรือแคนู ตรงที่ไม่มีด้ามจับเป็นทำมุมฉากกับด้ามพาย และนอกจากไม้พายปกติยังสามารถพบพายในลักษณะอื่นได้อีก 2 แบบคือ "พายคิ้ว" ที่มีการตกแต่งตามขอบคิ้วของใบพาย และ "พายทุย" ที่มีด้ามพายสั้น ใบป้อม

ไม้พายสองใบ

ใบพายเรือคายัก มี 2 ใบ ทำมุมต่างระนาบ เมื่อมองตามแนวด้ามพายจะเห็นการทำมุมต่างของระนาบที่ชัดเจน

ไม้พายสองใบ (ใบคู่) หรือเรียก ไม้พายเรือคายัก ไม้พายสำหรับใช้ในเรือคายัก นั้นยาวกว่าไม้พายเรือแคนู และมีใบพาย 2 ใบที่ปลายแต่ละด้าน แกนกลางเป็นด้ามจับ

ไม้พายเรือคายักที่มีใบพาย 2 ใบอยู่ในระนาบเดียวกัน (เมื่อมองลงตามแนวด้ามพาย) เรียกว่า "ใบพายสมมาตร" (non-feathered) ไม้พายที่ใบพายทั้งสองบิดตัวทำมุมต่างระนาบกัน เรียกว่า "ใบพายอสมมาตร" (feathered) ไม้พายอสมมาตรจะทำมุมต่าง ๆ เช่น 30, 45 หรือแม้แต่ 90 องศา ไม้พายเรือคายักสมัยใหม่ส่วนมากทำจากด้ามสองชิ้นซึ่งสามารถต่อเข้าด้วยกันได้ และปรับทำมุมได้ทั้งแบบสมมาตรหรือแบบอสมมาตร โดยปกติด้ามพายจะเป็นแกนตรงตลอดด้าม แต่ในบางกรณีจะมีการเพิ่ม 'ข้อเหวี่ยง' (เป็นส่วนข้องอสำหรับจับ) โดยมีจุดประสงค์เพื่อให้ใช้ไม้พายสะดวกสบายยิ่งขึ้นและลดความเครียดที่ข้อมือ เนื่องจากเรือไม่รองรับน้ำหนักไม้พายแบบไม้แจว ไม้พายจึงทำจากวัสดุที่มีน้ำหนักเบา และอาจมีน้ำหนัก 900 กรัม หรือน้อยกว่า และมีอาจราคาแพงมากถ้ามีน้ำหนักเบาถึง 600 กรัม การประหยัดน้ำหนักเกิดที่ใบพายมากกว่าที่ด้ามพาย

ไม้พายเรือคายักที่มีราคาถูกกว่า มีด้ามพายเป็นอะลูมิเนียม ในขณะที่ไม้พายราคาแพงกว่าใช้ด้ามพายไฟเบอร์กลาส หรือคาร์บอนไฟเบอร์ ที่เบากว่า ไม้พายบางชนิดมีเส้นผ่านศูนย์กลางเล็กกว่าสำหรับคนที่มีมือเล็ก ความยาวของพายจะแตกต่างกันไปโดยไม้พายที่ยาวขึ้นจะเหมาะกับคนที่แข็งแรงกว่า คนตัวสูงและคนที่ใช้พายในเรือคายักที่กว้าง ใบพายมีขนาดและรูปร่างแตกต่างกันไป ใบพายที่มีพื้นผิวขนาดใหญ่เหมาะสำหรับคนที่แข็งแรงและมีข้อต่อหัวไหล่ที่ดี โดยทั่วไปใบพายมี 3 ขนาด

เนื่องจากการพายเรือตามปกติต้องใช้การจุ่มและยกใบพายสลับกัน สีของใบพายอาจส่งผลต่อการมองเห็นของเรือคายักต่อผู้ควบคุมเรือยนต์รอบข้างภายใต้สภาวะการมองเห็นที่จำกัด ด้วยเหตุผลด้านความปลอดภัยใบพายสีขาวหรือสีเหลืองจะได้เปรียบมากกว่าใบพายสีดำหรือสีน้ำเงิน และภายใต้สภาพแสงที่จำกัดควรสวมไฟฉายแบบสวมหัว เทปกันน้ำสะท้อนแสงสูง หรืออุปกรณ์เรืองแสงอื่น ๆ บนเรือคายัก หรือใบพายเพื่อเพิ่มทัศนวิสัย

การใช้งาน

ไม้พายใบเดี่ยว หรือไม้พายเรือแคนูจับด้วยสองมือโดยเว้นระยะห่างจากกัน มือหนึ่งจับที่ปลายด้ามมักอยู่สูงกว่ามือที่อยู่กลางไม้พายเสมอ สำหรับการใช้งานปกติจะลากผ่านน้ำไปด้านหน้า (ทางหัวเรือ) และพายไปด้านหลัง (ท้ายเรือ) เพื่อขับเคลื่อนเรือไปข้างหน้า ซึ่งการออกแรงส่วนจะอยู่ที่มือที่จับกลางไม้พาย มือที่อยู่ด้านบนมักทำหน้าที่คล้ายเป็นจุดหมุน หรือช่วยออกแรงพายไปในทางเดียวกัน

ไม้พายเรือคายักมีสองใบ จุ่มสลับกันที่ด้านใดด้านหนึ่งของเรือคายัก และออกแรงพอ ๆ กันทั้ง 2 ข้างโดยมือที่อยู่ด้านบนทำหน้าที่คล้ายเป็นจุดหมุนของการพาย มือที่อยู่ด้านล้างจะออกแรงไปด้านหลัง

ไม้พายมีความแตกต่างจาก ไม้แจว ตรงที่ไม้พายถืออยู่ในมือของผู้ใช้ และได้รับการสนับสนุนแรงอย่างสมบูรณ์โดยฝีพาย ในขณะที่การแจวนั้นได้รับการสนับสนุนโดยเรือเป็นหลัก การสวมถุงมือช่วยป้องกันไม่ให้มือพองเมื่อต้องพายเป็นเวลานาน

ไม้พายเรือแข่ง

ไม้พายสำหรับแข่งเรือแคนูและคายักมีการออกแบบเป็นพิเศษ ให้ผิวโค้งมากขึ้น เพื่อกักและดันน้ำได้มากซึ่งจะช่วยให้ฝีพายแข่งสามารถเพิ่มประสิทธิภาพสูงสุดในการพาย

ไม้พายใบปีกนก (wing-bladed paddle) เป็นที่นิยมมากในการแข่งเรือคายัก ไม้พายมีลักษณะคล้ายช้อนและมักเป็นรูปทรงอสมมาตรแบบรูปปีกนก และทำหน้าที่สร้างแรงยกด้วยด้านนูนของใบพายซึ่งจะช่วยดึงไม้พายไปข้างหน้า (ลู่ตามน้ำเมื่อผลักใบพายไปด้านหน้า) โดยต้องออกแรงมากในการลากกลับ (การพาย) ต่างกับไม้พายแบนที่มีแรงต้านเมื่อผลักไปข้างหน้า ไม้พายแบบด้ามงอซึ่งเป็นที่นิยมในการพายเรือแคนูแบบระยะไกลและแบบมาราธอน ใบพายที่ทำมุมจากแกนด้ามพายโดยปกติ 12 ถึง 15 องศา

ไม้แจว

หรือเรียก แจว มีลักษณะคล้ายกับไม้พาย แต่ต่างกันที่ไม้แจวมีด้ามและมีขนาดที่ยาวกว่ามาก และไม้แจวใช้ควบคู่การยึดกับตัวเรือ โดยติดตั้งบน หลักแจว ที่โดยมากจะอยู่ท้ายเรือเป็นทั้งขับเรือและบังคับทิศทาง โดยทั่วไปในประเทศไทยการแจวผู้แจวเรือในท่ายืนและการพายเรือในท่านั่ง ในต่างประเทศ ได้แก่ พม่า ในทะเลสาบอินเลชาวประมงพายเรือในท่ายืนขาเดียว ซึ่งใช้ขาอีกข้างช่วยในการพาย (อาจเรียกการแจวที่ไม่มีหลักแจว ซึ่งเป็นเอกลักษณ์เฉพาะ) ในประเทศทางตะวันตกและประเทศจีนผู้แจวเรือสามารถแจวในท่านั่ง (rowing)

ชาวประมงในทะเลสาบอินเล พายเรือในท่ายืนขาเดียว

สแตนด์อัปแพดเดิลบอร์ด (SUP)

ไม้พายแบบปลายโค้งงอ ทรงพลั่ว ที่มีประสิทธิภาพในการพายมากกว่า

ปัจจุบันกีฬาใหม่ที่มีการใช้ไม้พายและเป็นที่นิยมเล่นทั้งในทะเลและทะเลสาบ คือ สแตนด์อัปแพดเดิลบอร์ด (Standup Paddleboard - SUP) โดยการยืนพายบนกระดานเซิร์ฟ ไม้พายมีด้ามที่ยาวมาก และใบพายสั้นทรงห้าเหลี่ยม หรือสามเหลี่ยม มุมมน กีฬานี้ยังไม่ได้รับการบรรจุในกีฬาโอลิมปิก ไม้พายบก พัฒนาจากสแตนด์อัปแพดเดิลบอร์ดเพื่อเป็นการฝึกบนพื้นเมื่อเวลาไม่สามารถลงน้ำได้ การพายบกใช่ไม้พายที่เปลี่ยนจากใบพายเป็นไม้ถ่อ หรืออาจติดล้อขนาดเล็ก

ไม้พายบก พายหรือถ่อในท่ายืน

ไม้พายเรือมังกร

เป็นไม้พายใบเดียว แบบปลายตัด คือขอบปลายใบพายตัดตรงตามประเพณีดั้งเดิม ที่มีใบพายรูปทรงสี่เหลี่ยมคางหมูยาว มีด้ามจับเป็นทำมุมฉากกับด้ามพาย

ในการแข่งเรือมังกร ขนาดของใบพายที่ใช้แข่งหรือผลิตเพื่อการแข่งขันต้องได้รับการควบคุม และได้รับการอนุมัติการรับรองตามมาตรฐานซึ่งมีหลายขนาด และวัสดุต่าง ๆ โดยที่นิยมคือ ไม้และคาร์บอนไฟเบอร์

ไม้พายแข่งเรือยาว

การแข่งเรือยาว พบในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้และเอเชียใต้ เช่น อินเดีย พม่า ไทย กัมพูชา มีการจัดแข่งเรือที่เรียกว่า เรือยาว (longboat) ไม้พายยาว มีใบพายมีลักษณะเป็นขอบขนานปลายครึ่งวงกลม ลำเรือแคบยาวนั่งเรียงกันแถวเดียว โดยฝีพายจะแบ่งหน้าที่กันพายกันคนละด้านเรียงสลับกัน หรือแบบสองแถว

ไม้พายเรือประเพณี

ในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ภาคพื้นทวีป ได้แก่ กัมพูชา พม่า และไทย มีการเห่เรือการประกอบการพาย สามารถจำแนกออกเป็น 2 ประเภทคือ การเห่เรือหลวง (การเห่เรือในงานพระราชพิธี) และการเห่เรือเล่น (การเห่เรือเล่นของชาวบ้านในงานต่าง ๆ) ในปัจจุบันการเห่เรือยังคงอยู่เฉพาะการเห่เรือหลวง ที่ใช้ในกระบวนพยุหยาตราชลมารค ด้ามกลมพายตรงยาวกว่าไม้พายเรือปกติ ไม่มีด้ามจับแบบตั้งฉาก ใบพายปลายเกือบครึ่งวงกลม

• 
  ใบพายเรือมังกรมาตรฐานทรงสี่เหลี่ยมคางหมูยาว มีด้ามจับเป็นทำมุมฉากกับด้ามพาย
• 
  ใบพายเรือมังกรในหมู่เกาะโอกินาวะ มีใบพายและขนาดเรือที่ต่างไปจากการแข่งเรือมังกรมาตรฐาน
• 
  การแข่งเรือยาวราจิฟ คานธี ฝีพายเรียงแถวเดี่ยว มีคัดท้าย
• 
  ไม้พายและฝีพายเรือในกระบวนพยุหยาตราชลมารค

ไม้พายในพิธีกรรมทางวัฒนธรรม

เป็นไม้พายสำหรับประกอบพิธีกรรมทางศาสนาหรือวัฒนธรรมชาติพันธุ์ แกะสลักหรือวาดลวดลายอย่างละเอียด

• 
  ชาติพันธุ์ทลิงกิตในรัฐอลาสกา
• 
  ชาติพันธุ์ชิชา
• 
  ประเทศกินี แอฟริกา
• 
  ไม้พายประกอบพิธีกรรมในปาปัวนิวกินี

เรือล้อพาย

เป็นเรือที่มีระบบล้อพายเป็นกลไกในการขับเคลื่อนเรือ โดยใช้วงล้อที่ติดตั้งใบพาย มีลักษณะคล้ายกับกังหันวิดน้ำ และติดตั้งอยู่ตรงส่วนท้ายของเรือ หรือด้านข้างลำเรือ ซึ่งเป็นระบบเดียวกับที่เห็นกันในเรือจักรไอน้ำ (เรือกลไฟ) ในช่วงศตวรรษที่ 19

ระบบล้อพายปรากฏขึ้นครั้งแรกในเอกสารของจีน โดยในปี ค.ศ. 784 ซึ่งเป็นช่วงยุคราชวงศ์ถัง นักประดิษฐ์ชื่อ หลี่เกา ได้ออกแบบเรือรบที่ใช้ล้อพายขึ้นเป็นครั้งแรก และยังปรากฏในบทความทางทหาร De Rebus Bellicis ฉบับลอกที่ทำขึ้นในคริสต์ศตวรรษที่ 15 ซึ่งแสดงภาพจำลองเรือล้อพายของทหารโรมันจากคริสต์ศตวรรษที่ 4 ที่ขับเคลื่อนด้วยแรงวัว

ภาพจำลองเรือล้อพายของทหารโรมันจากคริสต์ศตวรรษที่ 4 ที่ขับเคลื่อนด้วยแรงวัว ปรากฏในบทความทางทหาร De Rebus Bellicis ฉบับลอกที่ทำขึ้นในคริสต์ศตวรรษที่ 15

ระบบล้อพายในยุคแรก ๆ เห็นใบพายยื่นออกนอกกงล้ออย่างชัดเจน

ในเรือจักรไอน้ำ กลไกการการขับเคลื่อนเรือในยุคแรก ๆ ใช้เครื่องยนต์หมุนระบบล้อพายที่ประกอบด้วยใบพายหลายใบในกงล้อเดียว ซึ่งพัฒนาต่อมาเป็นลักษณะกังหันวิดน้ำแทน คือใบขับที่สั้นแต่กว้างและอยู่ภายในวงของกงล้อขนาดใหญ่และมีใบขับจำนวนมาก

ในวัฒนธรรม

รูปไม้พายปรากฏในตราสัญลักษณ์ของเมืองและแคว้นต่าง ๆ

• 
  รายละเอียดของหลุมฝังศพที่สุสานยิวในวอร์ซอ
• 
  ตราแผ่นดินของ Amlikon-Bissegg, Canton of Thurgau สวิตเซอร์แลนด์
• 
  ตราสัญลักษณ์ประจำตำแหน่งของอัครมุขนายก Sławoj Leszek Głódź อธิการเมืองกดัญสก์ โปแลนด์
• 
  ตราสัญลักษณ์เทศบาลเมือง Kappel_am_Rhein ใน Kappel-Grafenhausen รัฐบาเดิน-เวือร์ทเทิมแบร์ค เยอรมนี
• 
  ตราแผ่นดินของ Rudolfstetten-Friedlisberg, Canton Aargau สวิตเซอร์แลนด์
• 
  ตราสัญลักษณ์เทศบาลเมือง Oberriexingen
• 
  ตราสัญลักษณ์เทศบาลเมือง Kaskinen ฟินแลนด์
• 
  ตราสัญลักษณ์เทศบาลเมือง Sault-Brénaz ฝรั่งเศส
• 
  ตราสัญลักษณ์เทศบาล Vernaison ฝรั่งเศส
• 
  ตราสัญลักษณ์เทศบาลTěchlovice อำเภอ Děčín เช็กเกีย
• 
  ตราอาร์มของกองพันทหารช่างที่ 10 สหรัฐ

ดูเพิ่ม

• จังหวะพายเรือแคนู
• ไม้พายผสมอาหาร
• ไม้แจว (oar)
• ไม้ตบก้น (spanking paddle)

แหล่งข้อมูลอื่น

• วิธีการทำงานของไม้พาย เก็บถาวร 2017-09-21 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน
• ประวัติการพายเรือ