เจ้าพระยานรรัตนราชมานิต (โต มานิตยกุล)

พันเอก เจ้าพระยานรรัตนราชมานิต (โต มานิตยกุล) (ป. 2382 – 19 กุมภาพันธ์ 2454) เป็นขุนนางชาวไทย ผู้บัญชาการกรมพระสุรัสวดี

เจ้าพระยานรรัตนราชมานิต (โต มานิตยกุล)
เกิด	ป. 2382
เสียชีวิต	19 กุมภาพันธ์ 2454
ตำแหน่ง	ผู้บัญชาการกรมพระสุรัสวดี

ประวัติ

เจ้าพระยานรรัตนราชมานิต เกิดเมื่อราวปี 2382 ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นบุตรชายของนายน้อย มหาดเล็กข้าหลวงเดิมในกรมหมื่นมาตยาพิทักษ์ พระอัยกา (ตา) ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว กับ หม่อมเจียก หม่อมห้ามชั้นเล็กในกรมหมื่นมาตยาพิทักษ์ที่ได้ประทานมา น้องสาวของพระเทเวศร์วัชรินทร์ (ฉิม) เจ้ากรมของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระเทเวศร์วัชรินทร์ บุตรชายของเจ้าพระยารัตนาธิเบศร์ (กุน) และเป็นพ่อตาของเจ้าพระยามหินทรศักดิ์ธำรง (เพ็ง เพ็ญกุล) ปู่ชื่อ หลวงรักษาพล (กลิ่น) บุตรชายของ พระพิเดชสงคราม (กลั่น) เจ้ากรมล้อมพระราชวังหลวง ย่าชื่อ ปราง ข้าหลวงเดิมในสมเด็จพระศรีสุลาลัย พระราชมารดาของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว บุตรสาวของนายน่วมเศรษฐีเมืองนนทบุรี ข้าหลวงเดิมในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว มีบรรดาศักดิ์ฝ่ายในเป็น ท้าวยศมณเฑียร อธิบดีกรมโรงวิเศษนอก และเป็นพระนมของกรมหมื่นมาตยาพิทักษ์ มีพี่ชายร่วมบิดามารดาคนหนึ่งชื่อ ฟัก นอกจากนี้ยังมีน้องต่างมารดาอีก 5 คน

เริ่มเรียนอักขระภาษาไทยในสำนักของ สมภารอ่อน เจ้าอาวาสวัดบางม่วงจากนั้นจึงบวชเป็นสามเณรและย้ายมาพำนักอยู่กับ พระครูศิลปสังวร (สอน) ผู้มีศักดิ์เป็นปู่เพราะเป็นพี่ชายแท้ ๆ ของท้าวยศมณเฑียรที่วัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามราชวรมหาวิหาร เพื่อเรียนอักขระภาษาขอม จากนั้นจึงลาสิกขาบทและย้ายไปอาศัยอยู่กับ ท้าวยศมณเฑียรผู้เป็นย่า

เจ้าพระยานรรัตนราชมานิตถึงแก่อนิจกรรมเมื่อวันที่ 19 กุมภาพันธ์ 2454 และพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวได้เสด็จพระราชดำเนินไปเป็นประธานในงานพระราชทานเพลิงศพพร้อมกับศพของเจ้าพระยาศรีธรรมาธิราช (เวก บุณยรัตพันธุ์) ที่เมรุวัดเทพศิรินทราวาสราชวรวิหาร เมื่อวันที่ 22 พฤษภาคม 2455 เวลา 17.00 น.

รับราชการ

ท่านเริ่มต้นรับราชการกับสมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี เป็นนายหมวดได้รับพระราชทานเบี้ยหวัดหลวง 1 ตำลึงครึ่ง (6 บาท) นอกจากนี้ยังได้รับประทานเบี้ยหวัดฝ่ายในปีละ 3 ตำลึง (12 บาท) รวมเป็นเงิน 4 ตำลึงครึ่ง (18 บาท) จากนั้นจึงได้กราบถวายบังคมลาอุปสมบท ณ วัดสุวรรณารามราชวรวิหาร มีพระเบญจะวรรณ วัดนาคกลาง ผู้เป็นน้าแท้ ๆ เพราะเป็นน้องชายคนเล็กของหม่อมเจียก เป็นพระอนุศาสนาจารย์ บวชได้ 1 พรรษาก็ลาสิกขาราวปี 2404 สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินีประชวรสิ้นพระชนม์เมื่อพระชนมายุเพียง 29 พรรษา พระยาไชยสุรินทร์ (หม่อมหลวงเจียม เทพหัสดิน ณ อยุธยา) บิดาของเจ้าพระยาธรรมศักดิ์มนตรี (สนั่น เทพหัสดิน ณ อยุธยา) เมื่อครั้งยังเป็นพระพี่เลี้ยงในสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ ได้นำท่านไปถวายตัวเป็นมหาดเล็ก ในตำแหน่งมหาดเล็กรายงาน ดูแลเลี้ยงสัตว์ 4 เท้าและ 2 เท้าในพระตำหนักสวนกุหลาบ ในพระบรมมหาราชวัง

ต่อมาเมื่อรัชกาลที่ 5 ได้ทรงกรมได้โปรดเกล้าฯ ให้ท่านเป็นปลัดเวรมหาดเล็ก รับพระราชทานเงินเบี้ยหวัดหลวงปีละ 2 ตำลึง (8 บาท) ส่วนในกรมรับพระราชทานเบี้ยหวัดเพิ่มเติมปีละ 5 ตำลึง (20 บาท) รวมเป็นปีละ 7 ตำลึง (28 บาท) จากนั้นเมื่อเสด็จขึ้นครองราชบัลลังก์ได้พระราชทานสัญญาบัตรบรรดาศักดิ์ให้ท่านเป็น นายพินัยราชกิจ มหาดเล็กหุ้มแพร เมื่อวันพฤหัสบดี เดือน 6 แรม 11 ค่ำ ปีมะเส็ง เอกศก จุลศักราช 1231 (2412) ต่อมาในวันจันทร์ เดือน 11 ขึ้น 13 ค่ำ ปีมะเส็ง เอกศก จุลศักราช 1231 (2412) ท่านได้รับพระราชทานสัญญาบัตรเลื่อนตำแหน่งเป็น นายจ่าเรศ กรมมหาดเล็ก นอกจากนี้ยังโปรดเกล้าฯ ให้ท่านเป็นมหาดเล็กรายงาน กำกับราชการกรมพระสุรัสวดี และกำกับสักข้อมือพลเมือง ในปีเดียวกัน ได้โปรดเกล้าฯ พระราชทานสัญญาบัตรเลื่อนให้ท่านเป็น เจ้าหมื่นสรรเพธภักดี หัวหมื่นมหาดเล็ก เมื่อวันอาทิตย์ เดือนยี่ แรม 7 ค่ำ ปีมะเส็ง เอกศก จุลศักราช 1231

พร้อมกับพระราชทานเครื่องราชอิสริยยศคือ สองปักปูมเชิงชายกลางเป็นดอกพิกุลพก 1 ผ้ากราบแพรขาวพับ 4 ขนบ 1 โต๊ะหมากทองคำ 1 กาน้ำเย็นทองคำ 1 และ หีบหมากทองคำจำหลักลายกุดั่นสรรพางค์ 1 จากนั้นท่านได้รับสนองพระเดชพระคุณในหลายตำแหน่งรวมถึงการฝึกพลทหารกองดับเพลิง บังคับบัญชากรมพิณพาทย์หลวง กำกับตรวจตรากรมหมอยาต้น ต่อมาในปีมะเมีย โทศก จุลศักราช 1232 (2413) ท่านได้เป็นผู้อำนวยการในการสร้างตึกแถว 2 ชั้นริมถนนบำรุงเมือง ตั้งแต่เชิงสะพานช้างโรงสี จนถึงประตูสำราญราษฎร์ (ประตูผี) และถนนเฟื่องนคร ตั้งแต่หน้าวัดราชบพิธสถิตมหาสีมารามราชวรวิหารถึงสี่กั๊กเสาชิงช้า โดยถอดแบบมาจากตึกแถว 2 ชั้นริมถนนในสิงคโปร์

ต่อมาในปีชวด อัฐศก จุลศักราช 1238 (2419) ท่านได้รับแต่งตั้งให้เป็น อธิบดีกรมทหารหน้าตำแหน่งนายพลเอก ผู้บัญชาการกรมทหารหน้า กรมทหารราชองครักษ์รักษาพระองค์ ถึงปีขาล สัมฤทธิศก จุลศักราช 1240 (2421) โปรดเกล้าฯ ให้เป็นแม่กองคุมการก่อสร้างพระตำหนักและตำหนักในเขตพระราชฐานชั้นใน ต่อมาได้เป็นผู้ช่วยราชการฝ่ายในช่วย ท้าวศรีสัจจา (กลิ่น) ในการจัดการปูอิฐทำถนน จัดตั้งกรมกองตระเวนผู้หญิง ได้เป็นตุลาการศาลรับสั่งพิเศษ ชำระความฝ่ายใน จากนั้นจึงโปรดเกล้าฯ ให้ท่านเป็นตุลาการพิพากษาชำระความฝ่ายในเสมอจนกระทั่งท่านเริ่มทุพพลภาพ ต่อมาท่านได้เป็น ผู้ดูแลพระราชอุทยานสราญรมย์ ท่านจึงได้จัดตั้ง พลทหารรักษาพระราชอุทยานสราญรมย์ รวมถึงกองทหารดับเพลิง โดยมีโรงทำการดับเพลิงตั้งอยู่ริมพระราชอุทยาน

ในวันพุธ เดือน 11 แรม 8 ค่ำ ปีเถาะ เอกศก จุลศักราช 1241 ตรงกับวันที่ 8 ตุลาคม 2422 ก่อนเสด็จพระราชดำเนินทอดผ้าพระกฐิน ณ วัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามราชวรมหาวิหาร ได้พระราชทานสัญญาบัตรให้ท่านเลื่อนบรรดาศักดิ์เป็น พระยานรรัตนราชมานิต จางวางกรมมหาดเล็กถือศักดินา 3000 พระราชทานเครื่องราชอิสริยยศได้แก่ พานทองกลมมีเครื่องพร้อม ๑ คนโททอง ๑ กระโถนทอง ๑ ต่อมาในปีมะเมีย จัตวาศก จุลศักราช 1244 (2427) โปรดเกล้าฯ ให้ท่านเป็นนายงานบูรณะปฏิสังขรณ์วัดพระศรีรัตนศาสดาราม เมื่อเสร็จสิ้นเรียบร้อยท่านก็ได้รับพระราชทานเหรียญทองคำ 1 เหรียญ จากนั้นในปีมะแม เบญจศก จุลศักราช 1245 (2426) ท่านได้เป็นอธิบดีกรมโรงกษาปณ์สิทธิการ ผู้บัญชาการโรงสูบน้ำที่ท่าราชวรดิฐ

ในปี 2435 ท่านได้บริจาคเงินจำนวน 2916 บาท 32 อัฐสำหรับการสร้างกำแพงและประตูด้านหลังให้กับโรงเลี้ยงเด็กของพระอรรคชายาเธอ พระองค์เจ้าสายสวลีภิรมย์ กระทั่งปลายปี 2438 ท่านจึงได้รับโปรดเกล้าฯ สถาปนาขึ้นเป็นเจ้าพระยามีสมญาตามที่จารึกในหิรัญบัตรว่า เจ้าพระยานรรัตนราชมานิต สุขุมกิจโกศล เมติกมลมธุรพจน์ วิบุลยยศศุภสวัสดิ์ สุจริตาภิรัตวราชวามาตย์ บรมนารถบาทยุคลสวามิภักดิ์สนิท วิสิฐศรีรัตนธาดา อภัยพิริยปรากรมพาหุ นาคนาม ดำรงศักดินา 10,000

อนุสรณ์

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานนามสะพานย่านบางลำพูว่า "สะพานนรรัตน์สถาน” เพื่อเป็นเกียรติแก่เจ้าพระยานรรัตนราชมานิต (โต มานิตยกุล)

เครื่องราชอิสริยาภรณ์และเหรียญ

• พ.ศ. 2436 – เหรียญดุษฎีมาลา เข็มราชการในพระองค์ (ร.ด.ม.(พ))
• พ.ศ. 2438 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้า (ป.จ.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2441 – เหรียญราชินี (ส.ผ.)

เครื่องยศ

• หีบทองคำลงยาตราจุลมงกุฎ
• ซองบุหรี่ทองคำ
• ธำมรงค์มณฑบประดับเพชร