สนมเอกสี่ทิศ

สนมเอกสี่ทิศ เป็นข้อสันนิษฐาน ของนักประวัติศาสตร์ไทยว่า พระสนมเอกสี่ตำแหน่งของพระมหากษัตริย์แห่งกรุงศรีอยุธยาน่าจะเป็นสตรีที่สืบเชื้อสายมาจากราชวงศ์ทั้งสี่ที่อยู่รายรอบกรุงศรีอยุธยา

ท้าวศรีสุดาจันทร์ในภาพยนตร์เรื่อง สุริโยทัย (พ.ศ. 2544) รับบทโดยใหม่ เจริญปุระ

ภูมิหลัง

กฎหมายของกรุงศรีอยุธยา คือ พระไอยการตำแหน่งนาพลเรือน ซึ่งตราขึ้นเมื่อ พ.ศ. 1998 ในสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ กำหนดว่า พระมหากษัตริย์มีพระสนมเอกสี่ตำแหน่ง คือ ท้าวอินทรสุเรนทร์ ท้าวศรีสุดาจันทร์ ท้าวอินทรเทวี และท้าวศรีจุฬาลักษณ์ ทั้งสี่นี้ถือศักดินาคนละ 1,000

ชื่อ "อินทรสุเรนทร์", "ศรีสุดาจันทร์", "อินทรเทวี", และ "ศรีจุฬาลักษณ์" นี้เป็นชื่อตำแหน่ง มิใช่ชื่อตัว สตรีผู้เป็นพระสนมเอกจะมีชื่อตัวอย่างไรก็ได้ แต่เมื่อได้เป็นพระสนมเอกแล้ว ก็จะต้องได้ชื่อตำแหน่งชื่อใดชื่อหนึ่งในสี่ชื่อนี้ ชื่อเหล่านี้นักประวัติศาสตร์เห็นว่า เป็นร่องรอยที่บ่งบอกถึงการสืบเชื้อสายจากราชวงศ์ทั้งสี่ที่อยู่รายรอบกรุงศรีอยุธยา ไม่ใช่สามัญชน และเป็นสัญลักษณ์แสดงอำนาจของกษัตริย์กรุงศรีอยุธยาที่ปกแผ่ออกไปทั้ง 4 ทิศ

ข้อสันนิษฐาน

สุจิตต์ วงษ์เทศ สันนิษฐานว่า พระสนมเอกทั้งสี่ตำแหน่งต้องเป็นผู้สืบเชื้อสายราชวงศ์ดังต่อไปนี้ คือ ท้าวอินทรสุเรนทร์จากราชวงศ์สุพรรณภูมิทางทิศตะวันตกของกรุงศรีอยุธยา, ท้าวศรีจุฬาลักษณ์จากราชวงศ์พระร่วงทางทิศเหนือของกรุงศรีอยุธยา, ท้าวอินทรเทวีจากราชวงศ์ศรีธรรมาโศกราชทางทิศใต้ของกรุงศรีอยุธยา, และท้าวศรีสุดาจันทร์จากราชวงศ์ละโว้-อโยธยาทางทิศตะวันออกของกรุงศรีอยุธยา โดยเห็นว่า สตรีที่จะเข้าดำรงตำแหน่งพระสนมเอกต้องไม่ใช่สามัญชน แต่ต้องสืบเชื้อสายจากเจ้านายที่ปกครองแว่นแคว้นรอบกรุงศรีอยุธยาซึ่งถูกผนวกรวมเข้าเป็นส่วนหนึ่งของกรุงศรีอยุธยาแล้ว และเจ้าผู้ครองแว่นแคว้นเหล่านั้นต้องถวายเชื้อสายของตนเข้ามาเป็นพระสนมเอก เพื่อเป็นสัญลักษณ์ว่า พระราชอำนาจของพระมหากษัตริย์กรุงศรีอยุธยาแผ่ไปยังทิศทั้งสี่ และพระสนมองค์ใดประสูติพระราชโอรสได้ ก็จะได้รับยกย่องเป็น "แม่หยัวเมือง" ซึ่งมีฐานะรองจากพระอัครมเหสี

สุจิตต์ วงษ์เทศ เชื่อว่า ท้าวอินสุเรนทร์ มาจากราชวงศ์สุพรรณภูมิทางทิศตะวันตกนั้น เพราะเห็นว่า แถบนี้มักปรากฏคำว่า "อินทร์" ในชื่อบุคคล เช่น เจ้านครอินทร์ พระมหากษัตริย์ราชวงศ์สุพรรณภูมิ ตลอดจนออกพระศรีสุรินทรฤๅไชย ชื่อตำแหน่งเจ้าเมืองเพชรบุรี และออกพระสุรบดินสุรินทฤๅไชย ชื่อตำแหน่งเจ้าเมืองชัยนาท ซึ่งทั้งสองอยู่ในเขตแคว้นสุพรรณภูมิ ก็มาจากคำว่า "สุร+อินทร" แต่พิเศษ เจียจันทร์พงษ์ เห็นว่า ท้าวอินสุเรนทร์น่าจะเป็นตำแหน่งสำหรับสตรีจากสุโขทัยมากกว่า

สำหรับท้าวอินทรเทวี สุจิตต์ วงษ์เทศ เชื่อว่า มาจากราชวงศ์ศรีธรรมาโศกราชทางทิศใต้ เพราะว่า ขุนอินทรเทพในสมัยสมเด็จพระมหาจักรพรรดิได้เป็นเจ้าพระยาศรีธรรมาโศกราช เจ้าเมืองนครศรีธรรมราช แสดงว่า ชื่อ "อินทรเทพ" หรือ "อินทรเทวี" น่าจะเกี่ยวข้องกับราชวงศ์ศรีธรรมาโศกราชทางทิศใต้ พิเศษ เจียจันทร์พงศ์ เห็นเช่นกันว่า ท้าวอินทรเทวีน่าจะมาจากทางใต้มากกว่า

ส่วนท้าวศรีจุฬาลักษณ์ สุจิตต์ วงษ์เทศ เชื่อว่า มาจากราชวงศ์พระร่วงทางทิศเหนือ เพราะจารึกสุโขทัยระบุว่า ท้าวศรีจุฬาลักษณ์เดิมเป็นตำแหน่งพระมเหสีของพระมหากษัตริย์กรุงสุโขทัย ดังปรากฏท้าวศรีจุฬาลักษณ์พระองค์หนึ่งในจารึกวัดบูรพาราม มีพระนามว่า "สมเด็จพระราชเทวี สรีจุฬาลักษณ์ อัครราชมหิศิเทพ ธรณีดิลกรัตนบพิตรเป็นเจ้า ผู้เป็นบาทบริจาริการัตนชายาแด่สมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช" จนเมื่อกรุงสุโขทัยถูกผนวกรวมเข้ากับกรุงศรีอยุธยาแล้ว เชื้อสายราชวงศ์สุโขทัยจึงถูกลดฐานะ และชื่อ "ท้าวศรีจุฬาลักษณ์" ก็ถูกริบเป็นชื่อตำแหน่งพระสนมของพระมหากษัตริย์กรุงศรีอยุธยาแทน แต่พิเศษ เจียจันทร์พงศ์ เห็นแย้งว่า ท้าวศรีจุฬาลักษณ์น่าจะเป็นเชื้อสายราชวงศ์สุพรรณภูมิมากกว่า เพราะปรากฏว่า พระมหาธรรมราชาสุโขทัย พระโอรสองค์หนึ่งของพระมหาธรรมราชาที่ 1 (พระยาลิไทย) ได้อภิเษกสมรสกับพระมหาเทวีศรีจุฬาลักษณ์ซึ่งมีพระชาติกำเนิดเป็นเจ้าหญิงในราชวงศ์สุพรรณภูมิ และมีพระโอรสด้วยกันสองพระองค์ คือ รามราชา กับอโสก นอกจากนี้ ท้าวศรีจุฬาลักษณ์ (แจ่ม) ในสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ก็ยังมีพื้นเพมาจากสุพรรณภูมิ

ท้าวศรีจุฬาลักษณ์ซึ่งที่เป็นที่รู้จักมากที่สุด คือ ท้าวศรีจุฬาลักษณ์ (แจ่ม) ซึ่งถูกประหารเพราะลอบเป็นชู้กับเจ้าฟ้าน้อย พระราชอนุชาของสมเด็จพระนารายณ์มหาราช

เหลืออีกตำแหน่ง คือ ท้าวศรีสุดาจันทร์ ไม่มีที่มาที่ไปชัดเจน สุจิตต์ วงษ์เทศ จึงโยงเข้ากับทิศที่เหลือ คือ ทิศตะวันออก อันเป็นทิศของราชวงศ์ละโว้-อโยธยา และพิเศษ เจียจันทร์พงศ์ ก็เห็นด้วยว่า ท้าวศรีสุดาจันทร์มาจากราชวงศ์ดังกล่าว

ท้าวศรีสุดาจันทร์ซึ่งเป็นที่รู้จักมากที่สุด คือ ท้าวศรีสุดาจันทร์ในรัชกาลสมเด็จพระไชยราชาธิราชและขุนวรวงศาธิราช

ในวรรณกรรม

มีการกล่าวถึงท้าวศรีจุฬาลักษณ์โดยยกย่องสูงสูงใน โคลงกำสรวลสมุทร และ โคลงทวาทศมาส ซึ่งสุจิตต์ วงษ์เทศ สันนิษฐานว่า เป็นพระราชนิพนธ์กษัตริย์อยุธยาพระองค์ใดพระองค์หนึ่ง ส่วนเพ็ญสุภา สุขคตะ ใจอินทร์ ว่า น่าจะเป็นของสมเด็จพระบรมราชาที่ 3 เนื้อความที่กล่าวถึงมีว่า

๏ หน้าเจ้าชู้ช้อยฉาบ		แรมรัก
สาวสื่อมาพลางลืม		แล่นไห้

บาศรีจุฬาลักษณ์		เสาวภาคย์ กูเอย
เรียมเรียกฝูงเข้าใกล้		สั่งเทา ฯ

๏ เดชานุภาพเรื้อง		อารักษ์ ท่านฮา
รักเทพจำสารโดย		บอกบ้าง

บาศรีจุฬาลักษณ์		ยศยิ่ง พู้นแม่
ไปย่อมโหยไห้อ้าง		โอ่สาร ฯ
— กำสรวลสมุทร

๏ อาณาอาณาศเพี้ยง		เพ็ญพักตร์
อกก่ำกรมทรวงถอน		ถอดไส้

ดวงศรีจุฬาลักษณ์		เฉลิมโลก กูเอย
เดือนใหม่มามาได้		โสกสมร ฯ
— ทวาทศมาส

และยังปรากฏบทโต้ตอบระหว่างท้าวศรีจุฬาลักษณ์ (แจ่ม) พระสนมของสมเด็จพระนารายณ์มหาราช กับศรีปราชญ์ กวีเอกในรัชกาล ที่นางมองเขาอย่างเหยียดหยาม ความว่า

๏ หะหายกระต่ายเต้น		ชมจันทร์
มันบ่เจียมตัวมัน		ต่ำต้อย

นกยูงหากกระสัน		ถึงเมฆ
มันบ่เจียมตัวน้อย		ต่ำต้อยเดียรฉาน ฯ
— ท้าวศรีจุฬาลักษณ์ (แจ่ม)

๏ หะหายกระต่ายเต้น		ชมแข
สูงส่งสุดตาแล		สุดฟ้า

ระดูฤดูแด		สัตว์สู่ กันนา
อย่าว่าเราเจ้าข้า		อยู่พื้นเดียวกัน ฯ
— ศรีปราชญ์

นอกจากนี้ นางนพมาศที่ปรากฏใน เรื่องนางนพมาศ หรือตำรับท้าวศรีจุฬาลักษณ์ ก็ว่า มียศเป็นท้าวศรีจุฬาลักษณ์ในพระร่วงเจ้าพระองค์หนึ่ง แต่เอกสารนี้แต่งขึ้นช่วงกรุงรัตนโกสินทร์ราวรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยมีเนื้อหาเป็นการที่นางนพมาศบอกเล่าความเป็นไปภายในรัฐสุโขทัยว่า มีความเจริญรุ่งเรืองสมบูรณ์พูนสุขนานัปการ ในรัฐมีคนต่างชาติต่างภาษาและศาสนาอาศัยอยู่ร่วมกัน และเรื่องที่เด่นที่สุด คือ การที่นางประดิษฐ์กระทงขึ้นมา

ในวัฒนธรรมประชานิยม

• สุริโยไท (พ.ศ. 2544) บทท้าวศรีสุดาจันทร์ นำแสดงโดยใหม่ เจริญปุระ
• กบฏท้าวศรีสุดาจัน (พ.ศ. 2548) บทท้าวศรีสุดาจันทร์ นำแสดงโดยยศวดี หัสดีวิจิตร

แหล่งข้อมูลอื่น

• สุจิตต์ วงษ์เทศ (17 สิงหาคม 2555). "นางในนิราศ เป็นจินตนาการ เพื่อพิธีกรรมบำเพ็ญบารมี". สุจิตต์ วงษ์เทศ. สืบค้นเมื่อ 5 มิถุนายน 2558. {{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= (help)
• สุจิตต์ วงษ์เทศ (19 ตุลาคม 2555). ""นาคาสังวาส" วรรณกรรมราชสำนักอยุธยา สืบนางนาคจากนครธม". สุจิตต์ วงษ์เทศ. สืบค้นเมื่อ 5 มิถุนายน 2558. {{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= (help)