รัฐนิยม

รัฐนิยม เป็นแนวปฏิบัติทางวัฒนธรรมซึ่งคณะรัฐมนตรีไทย คณะที่ 9 (พ.ศ. 2481–2485) กำหนดแก่ประชาชนชาวไทย มุ่งหมายให้เป็นประเพณีนิยมของรัฐ ทำนองเดียวกับพระราชนิยมที่กำหนดขึ้นจากความนิยมส่วนพระองค์ของพระมหากษัตริย์สมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์

จอมพล แปลก พิบูลสงคราม นายกรัฐมนตรี ขณะตรวจสอบนักเรียน

จอมพล แปลก กล่าวสุนทรพจน์สนับสนุนกิจกรรมการเกษตร

รัฐนิยมมีทั้งสิ้น 12 ฉบับ ฉบับแรกออกในวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2482 ซึ่งเป็นวันชาติ ฉบับสุดท้ายออกในวันที่ 28 มกราคม พ.ศ. 2485

ประวัติ

คณะรัฐมนตรีไทย คณะที่ 9 ซึ่งมีจอมพล แปลก พิบูลสงคราม เป็นนายกรัฐมนตรีนั้น มีนโยบายปรับปรุงประเทศให้ทันสมัยในลักษณะที่ไม่ทอดทิ้งประเพณีเดิม โดยเรียกว่า "การสร้างชาติ" และหนึ่งในวิธีการสร้างชาตินี้ คือ จัดระเบียบประเพณีบ้านเมืองเสียใหม่ ในปีที่ 2 ของการดำรงตำแหน่ง คณะรัฐมนตรีจึงออกประกาศในเรื่องนี้เป็นฉบับแรก เรียกว่า "รัฐนิยม" โดยออกในวันชาติ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2482 ในวันดังกล่าว จอมพล แปลก แถลงทางวิทยุว่า "รัฐนิยม คือ การปฏิบัติให้เป็นประเพณีนิยมที่ดีประจำชาติ เพื่อให้บุตรหลานอนุชนคนไทยเรายึดถือเป็นหลักปฏิบัติ รัฐนิยมนี้มีลักษณะและละม้ายคล้ายคลึงกับจรรยมารยาทของอารยชนจะพึงประพฤติ" และหลวงวิจิตรวาทการ (วิจิตร วิจิตรวาทการ) รัฐมนตรีในคณะเดียวกัน ยังแถลงว่า "เรื่องรัฐนิยมได้กำเนิดขึ้นมาจากความวิตกหมกมุ่นของนายกรัฐมนตรีในปัญหาสำคัญอันเกี่ยวแก่ประเทศชาติ คือ ปัญหาที่คิดจะทำคนไทยให้เป็นไทยจริง ๆ โดยชั้นต้น คือ ให้คนไทยสามารถดำรงตนอยู่โดยอิสระ ขั้นที่สอง ก็คือ ฟื้นฟูวัฒนธรรมไทยให้ชาวไทยได้รับความยกย่องจากนานาชาติ"

การกำหนดรัฐนิยมนั้นดำเนินการโดยตั้งคณะกรรมการชื่อว่า "คณะกรรมการรัฐนิยม" มีหลวงวิจิตรวาทการนั้นเองเป็นประธาน และมีหน้าที่ร่างรัฐนิยมต่าง ๆ ขึ้นตามความต้องการของรัฐบาล

รัฐบาลเลือกออกรัฐนิยมในรูปแบบประกาศเชิญชวน มากกว่าออกเป็นกฎหมายบังคับ เนื่องจากเห็นว่า "ไม่สมควรที่จะออกกฎหมายบีบบังคับราษฎรในระยะแรก ๆ เพราะอาจจะไม่ได้ผลเท่าที่ควรถ้าจะต้องใช้วิธีบังคับ แต่การที่ค่อยเป็นค่อยไปโดยให้ราษฎรได้ซึมซับแนวปฏิบัติรัฐนิยมไปทีละน้อย น่าจะกลายเป็นลักษณนิสัยของประชาชนชาวไทยไปได้ในที่สุด" ในเรื่องนี้ หลวงวิจิตรวาทการอธิบายว่า "หน้าที่ของรัฐบาล...เป็นหน้าที่ที่ก่อสร้างความถาวรวัฒนาให้แก่ประเทศชาติ... แต่การสร้างความถาวร กับการสร้างความวัฒนานั้น วิธีการไม่เหมือนกัน การสร้างความถาวรอาจอาศัยกฎหมายได้ แต่การสร้างความวัฒนานั้นไม่สะดวกที่จะใช้กฎหมาย รัฐบาลจึ่งได้จัดให้มีระเบียบการอันหนึ่งขึ้น เรียกว่า รัฐนิยม รัฐนิยมมีลักษณะเช่นเดียวกับพระราชนิยมในสมัยก่อน ผิดกันแต่ว่า พระราชนิยมเป็นมติของพระมหากษัตริย์พระองค์เดียว ส่วนรัฐนิยมเป็นมติของรัฐซึ่งตั้งขึ้นโดยอนุโลมตามมติมหาชนเป็นประเพณีนิยมประจำชาติ"

ในโอกาสถัด ๆ มา ก็ได้ออกรัฐนิยมฉบับอื่น ๆ อีกตามลำดับ จนสิ้นอายุคณะรัฐมนตรีใน พ.ศ. 2485 จึงมีรัฐนิยมทั้งสิ้น 12 ฉบับ

รัฐนิยม

รัฐนิยมมีทั้งสิ้น 12 ฉบับ เริ่มตั้งแต่ พ.ศ. 2482 จนถึง พ.ศ. 2485 ในปีแรกนั้นออกมากถึง 6 ฉบับ แต่ในปีถัด ๆ มา ลดลงเรื่อย ๆ รัฐนิยมทั้ง 12 ฉบับมีดังนี้

ฉบับที่	ลงวันที่	เรื่อง	อ้างอิง
1	24 มิถุนายน พ.ศ. 2482	รัฐนิยมใช้ชื่อประเทศ ประชาชน และสัญชาติ
2	3 กรกฎาคม พ.ศ. 2482	การป้องกันภัยที่จะบังเกิดแก่ชาติ
3	2 สิงหาคม พ.ศ. 2482	การเรียกชื่อชาวไทย
4	8 กันยายน พ.ศ. 2482	การเคารพธงชาติ เพลงชาติ และเพลงสรรเสริญพระบารมี
5	1 พฤศจิกายน พ.ศ. 2482	ให้ชาวไทยพยายามใช้เครื่องอุปโภคบริโภคที่มีกำเนิดหรือทำขึ้นในประเทศไทย
6	10 ธันวาคม พ.ศ. 2482	ทำนองและเนื้อร้องเพลงชาติ
7	21 มีนาคม พ.ศ. 2482	ชักชวนให้ชาวไทยร่วมกันสร้างชาติ
8	26 เมษายน พ.ศ. 2483	เพลงสรรเสริญพระบารมี
9	24 มิถุนายน พ.ศ. 2483	ภาษาและหนังสือไทยกับหน้าที่พลเมืองดี
10	15 มกราคม พ.ศ. 2484	การแต่งกายของประชาชนชาวไทย
11	8 กันยายน พ.ศ. 2484	กิจประจำวันของคนไทย
12	28 มกราคม พ.ศ. 2485	การช่วยเหลือคุ้มครองเด็ก คนชรา หรือคนทุพพลภาพ

ผลสืบเนื่อง

รัฐนิยมมีลักษณะเป็นแนวปฏิบัติ มิใช่เป็นข้อบังคับ และไม่มีบทลงโทษสำหรับผู้ฝ่าฝืน ทำให้ไม่ได้รับความร่วมมือและไม่ประสบผลสำเร็จเท่าใดนัก คณะรัฐมนตรีชุดถัดมา คือ คณะรัฐมนตรีไทย คณะที่ 10 (พ.ศ. 2485–2487) ซึ่งมีจอมพล แปลก เป็นนายกรัฐมนตรีดังเดิม จึงหันไปผลักดันนโยบายสร้างชาติผ่านการออกกฎหมายบังคับแทน คือ พระราชบัญญัติวัฒนธรรมแห่งชาติ พุทธศักราช 2485 ซึ่งวางโทษทางอาญาสำหรับผู้ฝ่าฝืน นำไปสู่การถกเถียงอย่างกว้างขวางในสภาผู้แทนราษฎร โดยเฉพาะจากสมาชิกสภาผู้ไม่เห็นด้วยกับการบีบบังคับ เมื่อสิ้นคณะรัฐมนตรีดังกล่าวแล้ว จึงมีการยกเลิกบทบังคับหลายประการที่ได้ประกาศใช้ไป และเมื่อประกาศใช้รัฐธรรมนูญฉบับใหม่ คือ รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2492 จึงกำหนดไว้ในมาตรา 66 ว่า "รัฐพึงรักษาไว้ซึ่งวัฒนธรรมประจำชาติ แต่ต้องไม่กระทำโดยวิธีการอันเป็นการบังคับฝืนใจบุคคล"

ในสมัยหลัง

ภาพจากแหล่งข้อมูลภายนอก
ค่านิยมของคนไทย 12 ประการ (PDF). กองบัญชาการกองทัพไทย.

คณะรักษาความสงบแห่งชาติ คณะทหารซึ่งขึ้นสู่อำนาจด้วยการก่อรัฐประหารใน พ.ศ. 2557 ได้พยายามจัดระเบียบทางวัฒนธรรมทำนองเดียวกัน ผ่านการกำหนด "ค่านิยมของคนไทย 12 ประการ" และกำหนดให้นักเรียนไทยท่องจำค่านิยมนี้ทุกวันในระหว่างพิธีเคารพธงชาติตอนเช้าและในชั้นเรียน

ดูเพิ่ม

• ประเทศไทยในสงครามโลกครั้งที่สอง
• รำวง
• ภาษาไทยสมัยจอมพล ป. พิบูลสงคราม
• ลัทธิข้อยกเว้นไทย
• การแผลงเป็นไทย

แหล่งข้อมูลอื่น

• ณรงค์ พ่วงพิศ. “การประกาศใช้ ‘รัฐนิยม’ ในสมัยรัฐบาล จอมพล ป. พิบูลสงคราม (พ.ศ. 2481-2487).” วารสารประวัติศาสตร์ (2545): 20–44.
• นครินทร์ เมฆไตรรัตน์. “ระบอบรัฐนิยมของ จอมพล ป.พิบูลสงคราม : การก่อรูปของแนวความคิดและความหมายทางการเมือง.” ใน ความคิด ความรู้ และอำนาจการเมืองในการปฏิวัติสยาม 2475. พิมพ์ครั้งที่ 2. น. 363–403. กรุงเทพฯ: ฟ้าเดียวกัน, 2546.
• สุรเชษ์ฐ สุขลาภกิจ. “สังคมและวัฒนธรรมไทย พ.ศ. 2398-2500.” ใน เอกสารการสอนชุดวิชา ประวัติศาสตร์ไทย 10201 หน่วยที่ 8–15 (ฉบับปรับปรุงครั้งที่ 4). น. 13-1–13-62. นนทบุรี: สาขาวิชาศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช, 2567.