คุณพุ่ม

คุณพุ่ม หรือที่รู้จักกันในนาม บุษบาท่าเรือจ้าง เป็นกวีหญิงในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ ที่มีความสำคัญในสมัยรัชกาลที่ 3 มีผลงานการประพันธ์คือ เพลงยาวสามชาย เพลงยาวบวงสรวงฉลองสระบางโขมด เพลงยาวเฉลิมพระเกียรติ และนิราศวังบางยี่ขัน

คุณพุ่ม
อาชีพ	กวี
สัญชาติ	ไทย
ช่วงเวลา	ร.3-5
ผลงานที่สำคัญ	เพลงยาวสามชาย เพลงยาวบวงสรวงฉลองสระบางโขมด เพลงยาวเฉลิมพระเกียรติ นิราศวังบางยี่ขัน

ประวัติ

คุณพุ่ม เป็นธิดาพระยาราชมนตรี (ภู่ ภมรมนตรี) ซึ่งเป็นข้าหลวงเดิมของรัชกาลที่ 3 เมื่อเจริญวัยคุณพุ่มถวายตัวเป็นข้าราชการฝ่ายใน ตำแหน่งพนักงานพระแสงจนเป็นที่โปรดปราน แต่อยู่ไม่นานก็กราบถวายบังคมลาออก โดยอาศัยอยู่ที่แพหน้าบ้านท่านบิดา เหนือวังท่าพระ ใกล้ท่าเรือจ้าง เมื่อสิ้นบุญของบิดา คุณพุ่มมีฐานะยากจนลงต้องเขียนกลอนขาย นับเป็นกวีหญิงคนแรกที่หาเลี้ยงชีพด้วยการเขียนกลอนขาย

ในสมัยรัชกาลที่ 4 คุณพุ่มได้อาศัยพึ่งบุญบารมีพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาส และพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นวิษณุนาถนิภาธร เมื่อพระองค์ท่านทั้งสองสิ้นพระชนม์ คุณพุ่มได้ไปอาศัยอยู่กับพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้านารีรัตนา ทั้ง 3 พระองค์ทรงป็นพระราชบุตรในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

ในสมัยรัชกาลที่ 5 คุณพุ่มได้เข้ารับราชการใน สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาสุดารัตนราชประยูร พระราชธิดาในรัชกาลที่ 3 ซึ่งเป็นผู้ทำนุบำรุงพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมาตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์ และทรงชุบเลี้ยงคุณพุ่มจนตลอดชีวิต โดยคุณพุ่มทำหน้าที่ผู้บอกสักวา

คุณพุ่มเป็นกวีหญิงโสดฝีปากกล้า สำนวนกลอนเด่น มีความสามารถทางบอกสักวาและเพลงยาว มีคารมคมคายมาก ได้สมญาว่า บุษบาท่าเรือจ้าง เนื่องจากมักแต่งบทบอกสักวาเป็นตัวบุษบา มีเจ้านายและขุนนางไปติดพันเล่นสักวาอยู่เนืองๆ เช่น สมเด็จเจ้าฟ้ากรมขุนอิศเรศรังสรรค์ (ต่อมาคือ พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว) หลวงนายสิทธิ์ (ช่วง บุนนาค ต่อมาคือ สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์) เป็นต้น

ผลงาน

ผลงานประพันธ์ของคุณพุ่ม ได้แก่

• เพลงยาวโต้ตอบกับสามชาย กล่าวไว้แล้วในพระประวัติของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงวงศาธิราชสนิท ซึ่งเล่นเป็นสังคามาระตา (ในเรื่องอิเหนา) เจ้าฟ้ากรมขุนอิศเรศรังสรรค์ เล่นเป็นอิเหนา ส่วนคุณพุ่มเล่นเป็นมะเดหวี
• เพลงยาวบวงสรวงฉลองสระบางโขมด ในสมัยรัชกาลที่ 4 คุณพุ่มได้อาศัยพึ่งบุญบารมีของ พระองค์ชายนพวงศ์ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาส) และ พระองค์เจ้าชายสุประดิษฐ์ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นวิษณุนาถนิภาธร) พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้รับพระราชทานเงินปี ในช่วงนี้คุณพุ่มได้ขุดสระสร้างให้เป็นสาธารณประโยชน์ไว้ที่บางโขมด บริเวณทางขึ้นพระพุทธบาทสระบุรี เมื่อมีการฉลองคุณพุ่มจึงเขียน เพลงยาวบวงสรวงฉลองสระบางโขมด ปิดไว้ที่ศาลาริมสระนั้น มีผู้คัดลอกจดจำกันต่อๆ มา
• เพลงยาวเฉลิมพระเกียรติ พระองค์เจ้าหญิงนารีรัตนาทรงแนะให้คุณพุ่มแต่งเพิ่มเฉลิมพระเกียรติ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว และ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยแต่งเป็นเพลงกลอนเพลงยาว 22 คำกลอน เมื่อปี พ.ศ. 2411 ซึ่งเป็นปีที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จสวรรคต นำขึ้นทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นที่พระทับพระราชหฤทัย ได้รับพระราชทานรางวัล ผลงานชิ้นนี้มีประวัติคุณพุ่มแทรกอยู่ด้วย
• นิราศวังบางยี่ขัน แต่งตามคำขอของเจ้าจอมมารดาดวงคำ แต่งเมื่อตามเสด็จพระองค์เจ้าหญิงนารีรัตนาครั้งเสด็จไปเยี่ยมพระญาติที่ป่วย คือ เจ้าจันทร์เทพสุริยวงศ์ เจ้าเมืองมุกดาหาร ณ วังบางยี่ขัน เมื่อปีมะเส็ง พ.ศ. 2412 โดยไปและกลับในวันนั้น นิราศบรรยายถึงระยะทางที่ผ่านมา พูดถึงความรักของตนเองบางตอน พรรณนาถึงสถานที่คือวังบางยี่ขัน ตลอดจนคนที่มาเข้าเฝ้าโดยละเอียด
• ผลงานเบ็ดเตล็ดอื่นๆ ได้แก่ บทสักวาต่างๆ ของคุณพุ่ม และสักวาเล่นที่ท้องพรหมมาศ สักวาที่เล่นถวายหน้าพระที่นั่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวในปี พ.ศ. 2415 สักวาที่เล่นในสระพระราชวังบางปะอินในปี พ.ศ. 2420 เพลงยาวเจ้าสัวปุก นอกจากนี้ยังมีคำอธิษฐานที่แต่งว่าเยาะคนเล่นไว้ 12 ข้อ เช่น “ขออย่าให้เป็นคนชิดของเจ้าคุณผู้ใหญ่” คือ เจ้าพระยาบดินทรเดชา (สิงห์ สิงหเสนี) อธิบายว่า เพราะมักถูกเฆี่ยนหลังลายไม่เว้นตัว “ขออย่าให้เป็นคนใช้ของเจ้าพระยานคร” เพราะมักถูกทำโทษนอกรีตต่างๆ เช่น ฝีพายพายเรือช้าก็ให้ถองเรือ เป็นต้น ฯลฯ