มูลปริยายสูตร

มูลปริยายสูตร คือ พระสูตรว่าด้วยเรื่องราวอันเป็นมูลแห่งธรรมทั้งปวง เป็นพระสูตรแรกในหมวดย่อย หรือวรรคที่ชื่อมูลปริยายวรรค หมวดใหญ่มูลปัณณาสก์ ของมัชฌิมนิกาย ในสุตตันตปิฎก ทั้งนี้ อรรถกถา หรือคัมภีร์ที่อธิบายเนื้อความของมูลปริยายสูตร คือคัมภีร์ปปัญจสูทนี ของพระพุทธโฆสะ

ที่มา

พระโคตมพุทธเจ้าทรงแสดงพระสูตรนี้ ณ โคนไม้พญารัง หรือไม้สาละ ในป่าสุภควัน เขตเมืองอุกกัฏฐา เพื่อที่จะแสดงธรรมแก่บรรดาภิกษุทั้งหลาย ถึงเรื่องราวอันเป็นมูลแห่งธรรมทั้งปวง หรือ สัพพธัมมมูลปริยาย ซึ่งเมืองอุกกัฏฐา เป็นเมืองขนาดเล็กตั้งอยู่ในแคว้นโกสล ในปปัญจสูทนี อรรถกถามัชฌิมนิกาย ให้อรรถาธิบายว่า อุกกัฏฐา ได้นามเช่นนั้น เพราะชาวเมืองพากันชูคบเพลิงด้วยหวังว่า จะไม่พลาดซึ่งวันมงคล และฤกษ์งามยามดี ส่วนป่าสุภควัน หรือป่าอันสง่างาม เป็นป่าที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติ ที่ได้ชื่อเช่นนั้น เพราะป่าแห่งนี้มีสิ่งที่พึงประสงค์อันสวยงาม ผู้คนทั้งหลายจึงพากันนำอาหารเครื่องดื่มไปดื่มกินเที่ยวเล่นสนุกสนานอยู่ในป่านั้นนั่นแลตลอดทั้งวัน อีกทั้งยังพากันตั้งความปรารถนาถึงสิ่งที่ดี ในป่าแห่งนั้น

เนื้อหา

พระผู้มีพระภาคทรงแสดงเรื่องราวอันเป็นมูลแห่งธรรมทั้งปวง (สัพพธัมมมูลปริยาย) มีใจความสำคัญแบ่งออกเป็น 8 ส่วน หรือ 8 นัย เนื่องด้วยปุถุชน หรือ คนที่ยังหนาไปด้วยกิเลส มีจำนวน 1 นัย เนื่องด้วยเสขะ หรือพระอริยบุคคลผู้ยังศึกษา หมายถึง พระโสดาบัน พระสกทาคามี และพระอนาคามี มีจำนวน 1 นัย เนื่องด้วยพระขีณาสพ หรือ พระอรหันต์ ผู้สิ้นอาสวะคือกิเลสที่ดองสันดานมีจำนวน 4 นัย เนื่องด้วยพระศาสดา 2 นัย. ทั้งนี้ เพื่อกล่าวโดยรวบรัดถึงบุคคลผู้เกี่ยวข้องแท้ ๆ แล้วมี เพียง 4 ประเภท

พระผู้มีพระภาคทรงเอ่ยถึงบุคคลระดับชั้นต่าง ๆ แล้วยกมูลแห่งธรรมต่างๆ ไล่ไปตามลำดับดังนี้ คือ ธาตุดิน, ธาตุน้ำ, ธาตุไฟ, ธาตุลม, สัตว์, เทวดา, มาร, พระพรหม, อาภัสสรพรหม, สุภกิณพรหม, เวหัปผลพรหม, อสัญญีสัตว์, อากาสานัญจายตนพรหม, วิญญาณัญจายตนพรหม, เนวสัญญานาสัญญายตนพรหม, รูปที่ตนเห็น, เสียงที่ตนฟัง, อารมณ์ที่ตนทราบ, วิญญาณที่ตนรู้แจ้ง, ความที่สักกายะเป็นอันเดียวกัน, ความที่สักกายะต่างกัน และสักกายะทั้งปวง แล้วทรงชี้แจงว่า บุคคลต่างๆ กำหนดรู้และปล่อยวางมูลธรรมต่างๆ ในลักษณะใดบ้าง มีดังนี้

1. ปุถุชนผู้มิได้สดับ ย่อมรู้ตามความจำ (สญฺชานาติ) ถึงสิ่งต่าง ๆ แล้วยึดถือว่าเป็นของเราเพราะไม่ได้กำหนดรู้ตามเป็นจริงซึ่งสิ่งนั้นๆ นี้เป็นกำหนดภูมิปุถุชนนัยที่ 1

2. ภิกษุผู้เป็นเสขะ รู้ยิ่งด้วยปัญญา (อภิชานาติ) ซึ่งสิ่งต่างๆ เพลาๆ การยึดถือว่าเป็นของเราลง เพราะสิ่งนั้น ๆ พระเสขะควรกำหนดรู้ได้. นี้เป็นกำหนดภูมิพระเสขะนัยที่ 2

3. ภิกษุผู้เป็นพระอรหันต์ขีณาสพ รู้ยิ่งด้วยปัญญาซึ่งสิ่งต่างๆ ย่อมไม่ถือว่าเป็นของเรา เพราะ 1. ได้กำหนดสิ่งนั้นๆ แล้ว และ 2. เพราะสิ้นราคะความกำหนัดยินดี 3. เพราะความสิ้นโทสะความคิดประทุษร้าย และ 4. เพราะสิ้นโมหะความหลง นี้เป็นกำหนดภูมิพระขีณาสพนัยที่ 3, 4, 5 และ 6

4. พระศาสดา รู้ยิ่งด้วยปัญญาซึ่งสิ่งต่าง ๆ ไม่ยึดถือว่าเป็นของเรา เพราะ 1. ได้กำหนดรู้ในสิ่งนั้นๆ แล้ว 2. เพราะสิ้นตัญหาด้วยประการทั้งปวง ตรัสรู้อนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณแล้ว นี้เป็นกำหนดภูมิพระศาสดานัยที่ 7 และ 8

บรรณานุกรม

• Lahiri, B. (1974), Indigenous States of Northern India (Circa 300 B.C. to 200 A.D.), Calcutta: University of Calcutta.
• พระไตรปิฎกมหามกุฏราชวิทยาลัย. ปปัญจสูทนี. อรรถกถา พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย
• พระไตรปิฎกมหามกุฏราชวิทยาลัย. พระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เล่ม 1 ภาค 1, มูลปริยายสูตร
• สุชีพ ปุญญานุภาพ. (2550). พระไตรปิฎกฉบับประชาชน. กรุงเทพมหานคร. กรมการศาสนา กระทรวงวัฒนธรรม.

ตัวบท

• มูลปริยายสูตร
• Mulapariyaya Sutta