ทีปวงศ์

ทีปวงศ์ (สันสกฤต: दीपवंस, "วงศ์ชาวเกาะ") เป็นบันทึกทางประวัติศาสตร์ที่เก่าแก่ที่สุดของศรีลังกา เชื่อว่าน่าจะรวบรวมจากอรรถกถาและแหล่งข้อมูลอื่นราวศตวรรษที่ 3 ถึง 4 ก่อนคริสต์ศักราช ทั้งมหาวงศ์และทีปวงศ์ถือเป็นแหล่งข้อมูลการบันทึกประวัติศาสตร์ของศรีลังกาและอินเดียโบราณ นอกจากมีความสำคัญในจากการเป็นแหล่งข้อมูลทางประวัติศาสตร์และตำนาน ยังเป็นงานวรรณกรรมสำคัญทางพุทธศาสนาและวรรณกรรมบาลีในยุคแรก

ไม่ระบุชื่อผู้แต่ง แต่ผู้แต่งน่าจะมีหลายคน บ้างสันนิษฐานว่าน่าจะเป็นภิกษุหรือภิกษุณีจากสำนักอนุราธปุระมหาวิหารแต่งในคริสต์ศตวรรษที่ 3–4 ฮิว เนเวล (Hugh Nevel) ชาวอังกฤษ สันนิษฐานว่าผู้แต่งทีปวงศ์เป็นภิกษุณี โดยพระราชธิดามหิลาได้เรียบเรียงตำนานลังกาว่าด้วยครอบครัวของตนเองพร้อมกับบันทึกเหตุการณ์อื่น ซึ่งได้รับมอบสืบต่อมาจากพระนางสังฆมิตตาเถรีและคณะ ฉัตรสุมาลย์ กบิลสิงห์ มีความเห็นว่า ผู้แต่งทีปวงศ์เป็นภิกษุณี เพราะเนื้อหาในทีปวงศ์ให้รายละเอียดและความสำคัญภิกษุณี

เนื้อหาในทีปวงศ์กล่าวถึงเรื่องพระพุทธเจ้าทรงชนะมาร การทำสังคายนา ทรงประกาศพระศาสนา เสด็จดับขันธปรินิพพาน พระมหินทเถระไปประดิษฐานพระพุทธศาสนาในลังกาทวีปและได้อัญเชิญพระบรมธาตุและไม้ศรีมหาโพธิ์จากชมพูทวีปมายังลังกาทวีป เหตุการณ์ในทีปวงศ์สิ้นสุดในสมัยพระเจ้ามหาเสนครองราชย์อยู่ ณ เมืองอนุราธบุรี (พ.ศ. 819–846) จึงเชื่อว่าทีปวงศ์แต่งขึ้นระหว่างหลังรัชสมัยพระเจ้ามหาเสนสมัยพระเจ้าธาตุเสน ประมาณกลางพุทธศตวรรษที่ 9 – ปลายพุทธศตวรรษที่ 10

เฮอร์มานน์ โอลเดนเบิร์ก (Hermann Oldenberg) ชาวเยอรมัน ได้ชำระคัมภีร์ทีปวงศ์จากอักษรสิงหลและอักษรพม่าภาษาบาลีถ่ายถอดเป็นอักษรโรมันภาษาบาลี พร้อมทั้งแปลเป็นภาษาอังกฤษ ในประเทศไทยพบคัมภีร์ทีปวงศ์อักษรขอมภาษาบาลี ฉบับรองทรง ไม่พบหลักฐานว่าปริวรรตอักษรสิงหลเป็นอักษรขอมเมื่อใด อายุอยู่ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช มีการแปลเป็น 2 สำนวนคือ สำนวนของนายปุ้ย แสงฉาย และคณะ พิมพ์เผยแพร่โดยกรมศิลปากร และ สำนวนของภิกษุณีธัมมนันทา (รองศาสตราจารย์ ดร. ฉัตรสุมาลย์ กบิลสิงห์) แปลจากภาษาอังกฤษของ เฮอร์มานน์ โอลเดนเบิร์ก (Hermann Oldenberg)