เจ้าจันทร์คำ บุรีรัตน์

คุณหญิงบุรีรัตน์ หรือ เจ้าจันทร์คำ บุรีรัตน์ (สกุลเดิม:วงศ์เมืองแก่น) เป็นผู้มีบทบาทสำคัญในด้านการส่งเสริมเมืองแพร่ให้เจริญก้าวหน้าหลายอย่างนำความเจริญทางเศรษฐกิจมาสู่เมืองแพร่เป็นอันมาก และเป็นชายาในเจ้าบุรีรัตน์ (น้อยหนู มหายศปัญญา) เจ้าบุรีรัตน์นครแพร่

เจ้าจันทร์คำ บุรีรัตน์
เจ้าจันทร์คำ บุรีรัตน์
ประสูติ	พ.ศ. 2402 นครแพร่
อนิจกรรม	พ.ศ. 2481
พระสวามี	พระยาบุรีรัตน์ (เจ้าน้อยหนู มหายศปัญญา)
ราชวงศ์	แสนซ้าย
พระบิดา	พระเมืองแก่น (เจ้าหนานขัติ วงศ์เมืองแก่น)
พระมารดา	แม่เจ้าพิมพา วงศ์เมืองแก่น

ประวัติ

คุณหญิงเจ้าจันทร์คำ บุรีรัตน์ (สกุลเดิม:วงศ์เมืองแก่น) เกิดเมื่อราว พ.ศ. 2402 ณ บ้านประตูชัย ตำบลในเวียง อำเภอเมือง จังหวัดแพร่ เป็นธิดาคนที่ 3 ของพระเมืองแก่น (เจ้าหนานขัติ วงศ์เมืองแก่น) พระเมืองแก่นนครแพร่ และแม่เจ้าพิมพา วงศ์เมืองแก่น มีเจ้าพี่น้อง 11 คน ได้แก่

• เจ้าฟองแก้ว วงศ์เมืองแก่น สมรสครั้งแรกกับเจ้าอุปราช (น้อยเสาร์ วราราช) ครั้งที่ 2 กับเจ้าหนานหล้า คราพันธุ์
• เจ้าบุ มหายศปัญญา สมรสกับเจ้าน้อยแดง มหายศปัญญา (โอรสเจ้าบุรีรัตน์ (น้อยหนู มหายศปัญญา) กับหม่อมสา )
• เจ้าจันทร์คำ บุรีรัตน์
• เจ้าแสงคำ วงศ์เมืองแก่น สมรสครั้งแรกกับเจ้าน้อยกันทะวัง ศรีจันทร์แดง ครั้งที่ 2 กับเจ้าน้อนปั๋น แก่นมณี
• เจ้าศรีนวล วราราช สมรสกับเจ้าหนานปั๋น วราราช (โอรสเจ้าอุปราช (น้อยเสาร์ วราราช) )
• เจ้าน้อยทาน ทุ่งมีผล สมรสกับนางกัญญา ทุ่งมีผล
• เจ้าหนานเขียว วงศ์เมืองแก่น สมรสกับนางเปี้ย วงศ์เมืองแก่น
• เจ้าน้อยทอง ทุ่งมีผล สมรสครั้งแรกกับนางคำแปง ครั้งที่ 2 กับเจ้ากุย ทุ่งมีผล
• เจ้าน้อยสิงห์ วงศ์เมืองแก่น สมรสกับนางหน่อแก้ว แกล้วกล้า
• เจ้าไล คันธะวิชัย สมรสกับเจ้าน้อยโทน คันธะวิชัย
• เจ้าน้อยปั๋น วงศ์เมืองแก่น สมรสกับเจ้าคำปัน วงศ์เมืองแก่น

เจ้าจันทร์คำ สมรสกับเจ้าน้อยหนู มหายศปัญญา (โอรสเจ้าบุรีรัตน์ (หนานปัญญา) กับเจ้าเฮือนแก้ว มหายศปัญญา) ซึ่งต่อมาเจ้าน้อยหนูได้เป็นพระยาบุรีรัตน์ เจ้าจันทร์จึงเป็นคุณหญิงบุรีรัตน์ตามบรรดาศักดิ์สามี แม้คุณหญิงเจ้าจันทร์คำจะไม่ได้เรียนหนังสือในโรงเรียน แต่ท่านก็เป็นคนเก่ง มีสติปัญญา ทันเหตุการณ์ กล้า และเข้มแข็ง สามารถต้อนรับแขกบ้านแขกเมืองชั้นสูงได้เป็นอย่างดี ในสังคมเมืองนครแพร่สมัยนั้นจึงไม่มีใครเด่นเทียบท่านได้ คุณหญิงเจ้าจันทร์คำไม่มีบุตรธิดากับพระยาบุรีรัตน์ ท่านจึงนำลูกหลานทั้งของพระยาบุรีรัตน์ที่เกิดจากภรรยาเดิมและภรรยาน้อย กับลูกหลานฝ่ายคุณหญิงเองมาเลี้ยงดู โดยให้ความรัก ความสุข ความสบายทั่วหน้ากัน

คุณหญิงเจ้าจันทร์คำ บุรีรัตน์ ถึงแก่อนิจกรรมเมื่อ พ.ศ. 2481

การทำงาน

กิจการไม้สัก

หลังจากพระยาบุรีรัตน์ถึงแก่อนิจกรรม คุณหญิงเจ้าจันทร์คำได้รับสัมปทานการทำไม้สัก ที่ห้วยเปี้ย ห้วยขมิ้น ห้วยผาคำ ในนครแพร่ นานราว 40 ปี โดยได้จัดสรรปันส่วนให้ลูกหลานทุกคน รับผิดชอบดำเนินการตามกำลังและฐานะของแต่ละคน ในขณะที่คุณหญิงเป็นผู้ลงทุน จัดหาพาหนะและอาหารเลี้ยงคนงานให้

คุณหญิงเจ้าจันทร์คำ มีบทบาทในด้านการส่งเสริมเมืองแพร่ให้เจริญก้าวหน้าหลายอย่าง เช่น ด้านเศรษฐกิจ ได้สร้างตึก/ห้องแถวไม้ให้เช่าทำการค้าทั้งบริเวณประตูชัย อำเภอเมืองและที่อำเภอเด่นชัย สร้างตลาดสด และโรงหนัง ขึ้นที่บริเวณประตูชัย ซึ่งนับเป็นตลาดสดและโรงหนังแห่งแรกของเมืองแพร่ (ภายหลังตลาดสดแห่งนี้ได้เปลี่ยนเป็นของเทศบาลเมืองแพร่ เทศบาลได้รื้อสร้างใหม่และขยายบริเวณให้กว้างขวางกว่าเดิม) ทำให้ย่านประตูชัยกลายเป็นย่านการค้าสำคัญมาจนปัจจุบัน และนำความเจริญทางเศรษฐกิจมาสู่เมืองแพร่เป็นอันมาก

กิจการสาธารณะ

• ด้านการศึกษา คุณหญิงเจ้าจันทร์คำได้บริจาคที่ดินส่วนหนึ่งให้แก่โรงเรียนนารีรัตน์จังหวัดแพร่ (ปัจจุบันคือที่ตั้งหอประชุมและสนามบาสเก็ตบอลของโรงเรียน) และบริจาคเงินช่วยสร้างอาคารเรียนหลังแรกของโรงเรียน
• ด้านการศาสนา คุณหญิงเจ้าจันทร์คำเป็นโยมอุปัฏฐากวัดพระบาทมิ่งเมืองวรวิหาร และเป็นประธานฝ่ายคฤหัสถ์ในการบูรณะและก่อสร้างวิหารหลังใหม่จนเกือบเสร็จสมบูรณ์ เมื่อครั้งเกิดน้ำท่วมใหญ่ พ.ศ. 2472

คุณหญิงเจ้าจันทร์คำเป็นผู้ยึดมั่นในพุทธศาสนา ทำบุญตักบาตรทุกเช้ามิได้ขาด และในช่วงงานประเพณีขึ้นพระธาตุช่อแฮในเดือน 6 เหนือ ซึ่งเป็นประเพณียิ่งใหญ่ของชาวแพร่ คุณหญิงเจ้าจันทร์คำพร้อมด้วยลูกหลานบริวาร จะพากันไปทำอาหารเลี้ยงพระในตอนเช้า แล้วฟังเทศน์ ฟังสวดในเวลากลางคืน