โขนขุขันธ์

โขนขุขันธ์ เป็นการแสดงนาฏยศิลป์ที่เกิดขึ้นในเมืองขุขันธ์ (ปัจจุบัน คือ อำเภอขุขันธ์ จังหวัดศรีสะเกษ)

ประวัติ แก้

การแสดงโขนขุขันธ์ เกิดขึ้นเมื่อปี พ.ศ. 2426 ประมาณรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 ซึ่งมีวิวัฒนาการมาจากการที่พระยาขุขันธ์ภักดีศรีนนครลำดวน (ปัญญา ขุขันธิน) เจ้าเมืองขุขันธ์ท่านที่ 9 ได้นำครูโขนมาจากกรุงเทพฯ และครูโขนจากกัมพูชาเข้ามาถ่ายทอดและฝึกหัดการแสดง เมื่อปี พ.ศ. 2426-2447 นักแสดงใช้ผู้ชายล้วน โดยใช้ภาษาเขมรในการแสดง เนื่องจากเมืองขุขันธ์มีกลุ่มชาติพันธุ์เขมรอาศัยอยู่เป็นจำนวนมาก เพื่อให้ประชาชนเข้าใจในเนื้อเรื่องมากขึ้น

ต่อมาคณะโขนได้สืบทอดมาถึงพระยาบำรุงบุระประจันต์ (จันดี กาญจนเสริม) พ.ศ. 2450-2452 รูปแบบการแสดงทั้งหมดมีลักษณะเช่นเดียวกับคณะของพระยาขุขันธ์ภักดีศรีนครลำดวน (ปัญญา ขุขันธิน) แตกต่างกันที่ใช้ภาษาไทยในการแสดง และสืบทอดมาถึงคุณยายบัวแก้ว กาญจนเสริม พ.ศ. 2452-ยุคครูบรรณ มากนวล (ไม่ได้ระบุ พ.ศ.)

จากการที่นายบุญเลิศ จันทร อดีตครูใหญ่โรงเรียนขุขันธ์วิทยา ได้ฝึกซ้อมนักเล่นโขน ตอนท้าวมาลีราชว่าความ เล่นรอบกองไฟในงานของโรงเรียนขุขันธ์วิทยา และนายศิริ ศิลาวัฒน์ อดีตครูหัวหน้ากลุ่มโรงเรียนตำบลหัวเสือที่อำเภอได้ฝึกซ้อมโขน ตอน พระลักษมณ์ต้องหอกโมกขศักดิ์ และสังหารกุมภกรรณ เครื่องแต่งกายเท่าที่จะหาได้ไม่มีหัวโขนแต่ใข้หน้ากากปิดหน้าแทน

พ.ศ. 2510-2513 ได้แสดงในงานกาชาดประจำปีของจังหวัดศรีสะเกษ บรรเลงประกอบการแสดงโดยวงปี่พาทย์บ้านหัวเสือ สืบเนื่องมาจากผู้ว่าราชการจังหวัดศรีสะเกษ (นายกำเกิง สุรการ) ได้ให้ทางอำเภอขุขันธ์ฝึกซ้อมการแสดงโขนเพื่อใช้แสดงในงานกาชาด นายอำเภอขุขันธ์ (นายสม ทัดศรี) จึงได้ให้นายศิริ ศิลาวัฒน์ จัดทำบทให้ผู้ฝึกซ้อมดำเนินการ 4 ตอน คือ

ตอน กำเนิด พาลี สุครีพ หนุมาน

ฉากการออกรบ
ตอน ทรพีฆ่าพ่อ และพาลีฆ่าทรพี
ตอน หนุมานส่งข่าวนางสีดา และเผากรุงลงกา
ตอน พระลักษมณ์ต้องหอกโมกขศักดิ์ และสังหารกุมภกรรณ

ในปัจจุบันการแสดงโขนขุขันธ์ ขาดการสืบทอด และได้สูญหายไป นับว่าน่าเสียดายอย่างยิ่ง

ลักษณะการฝึกหัด แก้

มีการฝึกหัดเบื้องต้น ได้แก่ ตบเข่า ถองสะเอว ดัดมือ เต้นเสา ตีลังกา และการฝึกเข้าเรื่อง แต่ไม่มีการฝึกแม่ท่าหรือรำเพลงช้า เพลงเร็วเหมือนโขนกรุงเทพฯ

ลักษณะการแสดง แก้

ลักษณะการแสดงของโขนขุขันธ์ เป็นการแสดงที่ผสมผสานระหว่างการแสดงโขนกรุงเทพฯและโขนกัมพูชา โดยได้ปรับปรุงวิธีการแสดงให้เหมาะสมกับสังคมชาวขุขันธ์ โขนขุขันธ์ไม่มีบทพากษ์ มีแต่การเจรจาซึ่งเหมือนกับการพูดคล้องจองกัน ในการแสดงในยุคแรกใช้ผู้ชายแสดงล้วน ต่อมาใช้ทั้งชายและหญิงสามารถแสดงได้ทั้งตัวพระ นาง ยักษ์ ลิง บทที่ใช้มีลักษณะเป็นกลอนเลียนแบบกลอนบทละคร

ลักษณะการรบระหว่างยักษ์และลิง แก้

จะแตกต่างจากโขนกรุงเทพฯ คือ ใช้ท่ากระบี่กระบอง หรือ ท่าฟันดาบในการรบ ส่วนการขึ้นลอยจะมีการใช้ท่าขึ้นลอยหลังเพียงลอยเดียว

เครื่องแต่งกาย

ลักษณะเครื่องแต่งกาย แก้

เครื่องแต่งกายจะแต่งยืนเครื่อง แต่ไม่วิจิตรงดงามอย่างโขนกรุงเทพฯ ลักษณะการปักจะใช้เลื่อมปักเป็นลวดลาย

วงดนตรีที่ใช้บรรเลง แก้

ใช้วงปี่พาทย์อีสานใต้ เพลงที่ใช้ในการแสดงมีลักษณะแปร่งหรือเพี้ยนกว่าเพลงโขนกรุงเทพฯ ลักษณะเพลงส่วนใหญ่จะออกไปทางเขมร แต่มีลูกตกบางเพลงอยู่ในทำนองเพลงไทย