อนุฎีกา
อนุฎีกา (Sub-sub-commentaries) คือปกรณ์ที่พระอาจารย์ทั้งหลายแต่งแก้หรืออธิบายเพิ่มเติมฎีกา [1] ซึ่งอนุฎีกานี้นับเป็นหลักฐานชั้น 4 รองจาก พระไตรปิฎก อรรถกา และฎีกา เช่น อนุฎีกาวิมติวิโนทนี ของพระวินัย เป็นต้น ในบางกรณีอนุฎีกา เรียกตามคำศัพท์เฉพาะตามภาษาบาลีว่า อภินวฎีกา ที่แปลว่า ฎีกาใหม่ [2]
ทั้งนี้ พระอนุฎีกาจารย์ ผู้รจนาคัมภีร์ในชั้นนี้มักไม่ระบุนามตรง ๆ เหมือนพระอรรถกถาจารย์ โดยนักศึกษาในเวลาต่อมามักเรียกท่านผู้รจนาคัมภีร์ฎีกาอย่างรวม ๆ ว่า อนุฎีกาจารย์ ซึ่งท่านเหล่านี้ได้แสดงภาวะความเป็นปราชญ์ในทางภาษาบาลีอธิบายความของคัมภีร์อรรถกถา และฎีกาเป็นลำดับ [3]
อนุฎีกา แบ่งเป็น 3 ประเภทตามสายแห่งพระไตรปิฎก คือ อนุฎีกาพระวินัยปิฎก อนุฎีกาพระสุตตันตปิฎก และอนุฎีกาพระอภิธรรมปิฎก ดังนี้
อนุฎีกาพระวินัยปิฎก
แก้- วินยาลังการฎีกา พระมุนินทโฆสะ แต่งที่ประเทศพม่า
- ขุททกสิกขาฎีกา เรียกว่า สุมังคลปสาทนีฎีกาก็ได้ พระสังฆรักขิต แต่งที่เมืองวิชัยปุระ
- มูลสิกขาฎีกา เรียกว่า วิมติจเฉทฎีกาก็ได้ พระสมันตคุณสาคระ แต่งที่เมืองวิชัยปุระ [4]
อนุฎีกาพระสุตตันตปิฎก
แก้- เอกังคุตตรฎีกาคัมภีร์ใหม่ พระสารีบุตร ชาวลังกาแต่ง
- ทุกังคุตตรฎีกาคัมภีร์ใหม่ พระสารีบุตร ชาวลังกาแต่ง
- ติกังคุตตรฎีกาคัมภีร์ใหม่ พระสารีบุตร ชาวลังกาแต่ง
- จตุกกังคุตตรฎีกาคัมภีร์ใหม่ พระสารีบุตร ชาวลังกาแต่ง
- ปัญจกังคุตตรฎีกาคัมภีร์ใหม่ พระสารีบุตร ชาวลังกาแต่ง
- ฉักกังคุตตรฎีกาคัมภีร์ใหม่ พระสารีบุตร ชาวลังกาแต่ง
- สัตตังคุตตรฎีกาคัมภีร์ใหม่ พระสารีบุตร ชาวลังกาแต่ง
- อัฎฐังคุตตรฎีกาคัมภีร์ใหม่ พระสารีบุตร ชาวลังกาแต่ง
- นวังคุตตรฎีกาคัมภีร์ใหม่ พระสารีบุตร ชาวลังกาแต่ง
- ทสังคุตตรฎีกาคัมภีร์ใหม่ พระสารีบุตร ชาวลังกาแต่ง
- เอกาทสังคุตตรฎีกาคัมภีร์ใหม่ พระสารีบุตร ชาวลังกาแต่ง
- ธัมมปทัฎฐกถาฎีกาคัมภีร์ใหม่ พระวรสัมโพธิแต่ง
- เปฎกาลังการฎีกาคัมภีร์ใหม่ พระสังฆราช ญาณวังสะ ธรรมเสนาบดี แต่ง [5]
อนุฎีกาพระอภิธรรมปิฎก
แก้- ลีนัตถปกาสินี อนุฎีกาธัมมสังคณี พระอานันทะ แต่งที่ลังกา
- ลีนัตถปกาสินี อนุฎีกาวิภังคปกรณ์ พระอานันทะ แต่งที่ลังกา
- ลีนัตถปกาสินี อนุฎีกาธาตุกถา พระอานันทะ แต่งที่ลังกา
- ลีนัตถปกาสินี อนุฎีกาปุคคลบัญญัติ พระอานันทะ แต่งที่ลังกา
- ลีนัตถปกาสินี อนุฎีกายมกปกรณ์ พระอานันทะ แต่งที่ลังกา
- ลีนัตถปกาสินี อนุฎีกาปัฏฐาน พระอานันทะ แต่งที่ลังกา
- อภิธัมมัตถวิภาวินีฎีกาคัมภีร์ใหม่ พระสุมังคละแต่งที่ลังกา
- อภิธัมมาวตารฎีกา คัมภีร์ใหม่ พระสุมังคละ แต่งที่ลังกา
- ปรมัตถวินิจฉยฎีกา คัมภีร์ใหม่ ไม่ปรากฏชื่อผู้แต่ง
- นามรูปปริจเฉทฎีกา คัมภีร์ใหม่ ไม่ปรากฏชื่อผู้แต่ง
- สัจจสังเขปฎีกาคัมภีร์ใหม่ เรียกว่าสารัตถสาลินีฎีกาก็ได้ ไม่ปรากฏชื่อผู้แต่ง
- ปรมัตถมัญชุสา อนุฎีกาอภิธัมมัตถสังคหะ ไม่ปรากฏชื่อผู้แต่ง
- มณิสารมัญชุสา อนุฎีกาอภิธัมมัตถสังคหะ ไม่ปรากฏชื่อผู้แต่ง [6]
อ้างอิง
แก้- ↑ พระพรหมคุณาภรณ์ (ป.อ. ปยุตฺโต). (2550). หน้า 484
- ↑ พระมหาอดิศร ถิรสีโล. (2543). หน้า 76
- ↑ คณาจารย์มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. (2550). หน้า 28
- ↑ คณาจารย์มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. (2550). หน้า 103
- ↑ คณาจารย์มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. (2550). หน้า 103 - 104
- ↑ คณาจารย์มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. (2550). หน้า 104
บรรณานุกรม
แก้- พระพรหมคุณาภรณ์ (ป.อ. ปยุตฺโต). (2550). พจนานุกรมพุทธศาสน์ฉบับประมวลศัพท์. กรุงเทพมหานคร.
- พระมหาอดิศร ถิรสีโล. (2543). ประวัติคัมภีร์บาลี. กรุงเทพมหานคร. มหามกุฏราชวิทยาลัย.
- คณาจารย์มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. (2550). วรรณคดีบาลี. กรุงเทพมหานคร. มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย.