เจ้านางยอดแก้ว (ก่องมะณี รามางกูร)

เจ้านางยอดแก้ว (ก่องมะณี รามางกูร) หรือเจ้านางยอดแก้วก่องมะนี พระยาชาเอกในเจ้าพระยาจันทรสุริยวงษ์ (กิ่ง จันทรสาขา) เจ้าเมืองมุกดาหารหรือเมืองบังมุกองค์ที่ 2 เป็นเจ้านางยอดแก้วหรือพระชายาเอกองค์ที่ 2 ของเมืองมุกดาหาร ถือกำเนิดในสกุล รามางกูร สืบเชื้อสายจากเจ้าเมืองธาตุพนมหรือขุนโอกาสเมืองธาตุพนมองค์ที่ 2 และสืบเชื้อสายจากราชวงศ์เวียงจันทน์ในอดีต ทรงเป็นผู้สร้างวัดยอดแก้วศรีวิชัยในจังหวัดมุกดาหาร

พระประวัติ

ราชตระกูล

เจ้านางยอดแก้ว (ก่องมะณี) มีพระนามเดิมว่าอาชญานางรัตนมณีก่อง หรืออาชญานางก่องมะณี ในพื้นประวัติวงศ์เจ้าเมืองพนมบ้างก็ออกพระนามว่า เจ้านางยอดแก้วก่องมะนี ทรงเป็นพระราชธิดาในพระอาชจญาหลวงเจ้าพระรามราชปราณีศรีมหาพุทธปริษัท ขัติยวรราชวงศาอุกาสะราชาพนม หรือเจ้าพระรามราชปราณีศรีมหาพุทธปริษัท (ศรี รามางกูร) เจ้าเมืองหรือขุนโอกาสธาตุพนมองค์ที่ 2

การพระศาสนา

สร้างพระอุโบสถวัดพระมหาธาตุพนม

พ.ศ. 2349 เจ้าอนุวงศ์พระมหากษัตริย์แห่งเวียงจันทน์ พระบรมราชากิตติศักดิ์เทพฤๅยศ (สุตตา) เจ้าเมืองลครพนม และพระยาจันทรสุริยวงษา (กิ่ง) เจ้าเมืองมุกดาหาร ได้ร่วมกันสร้างถนนและสะพานจากริมฝั่งแม่น้ำโขงไปยังองค์พระธาตุพนมปรากฏความบันทึกในพงศาวดารเวียงจันทน์ความว่า ...ศักราชได้ 168 ปียี่เจ้าอนุเวียงจันทน์, เจ้าเมืองลครแลบังมุก ได้สร้างขัววัดพระธาตุ... และในปีเดียวกันนี้เจ้าพระยาจันทรสุริยวงษา (กิ่ง) เจ้านางยอดแก้ว (ก่องมะณี) พร้อมพระราชโอรสพระราชธิดา และพระราชนัดดา ได้โปรดให้พระอนุชาทั้ง 2 เสด็จมาสร้างพัทธสีมาไว้ในวัดพระธาตุพนม ดังความปรากฏในจารึกแผ่นอิฐเผาวัดพระธาตุพนมความว่า ...ศักราชได้ 168 ปีฮวายยี่ เจ้าพระยาจันทรสุริยวงษ์ เมืองมุกดาหารกับทั่งปุตตนัตตาภริยา มีอัคคมหาเสนาเจ้าใหญ่ทั้งปวง มีปัสสาทสัทธาในวรศาสนาอันล้ำยิ่ง จึงให้พระยาหลวงเมืองจันทน์ขึ้นมาปัคคัยหะกับขุนโอกาส พร้อมกันโมทนาเจ้าสังฆราชกับทั้งอันเตวาสิก พร้อมกันริจนาสิมมาสืบฮอยมืออรหันตาเจ้าไว้ ขอให้ได้ดังใจจงนิพพานปัจจโยโหตุ...

สร้างวัดกลางเมืองมุกดาหาร

เจ้าพระยาจันทรสุริยวงษา (กิ่ง จันทรสาขา) เจ้าเมืองมุกดาหารองค์ที่ 2 ได้พร้อมใจกับเจ้านางกอดแก้ว (ก่องมะณี รามางกูร) พระชายาเอกได้ร่วมกันสร้างวัดและสร้างพัทธสีมาขึ้นในวัดกลางเมืองมุกดาหาร นอกจากนี้ยังสร้างพระธาตุขึ้น 1 ลูก บริเวณด้านหลังของวัด เมื่อ พ.ศ. 1369 เพื่อเป็นศูนย์กลางเมืองและเป็นวัดประจำพระองค์ คนทั่วไปออกนามว่า วัดกลาง หรือวัดกลางเมืองบังมุก เนื่องจากตั้งอยู่กลางเมืองมุกดาหารหาร หันหน้าออกสู่แม่น้ำโขงทางทิศตะวันออก ดังปรากฏความในจารึกแผ่นศิลาเลกวัดยอดแก้วศรีวิชัย ความว่า ...ศักราชได้ 1188 ตัวปีฮวาย เศษเดือน 6 ขึ้น 13 ค่ำ วันพฤหัสบดี มื้อกาไค้ ภายนอกมี พญาจันทรสุริยวงษ์ เมืองมุกดาหาร แล เจ้านางยอดแก้ว เป็นเค้าเป็นเจ้าศรัทธาแลสิบฮ้อยน้อยใหญ่ทั้งปวงพร้อมกันสร้างพัทธสีมาไว้ในวัดกลางเมืองมุกดาหารกับทั้งปุตตนัดดาพร้อมกันมีใจเลื่อมใสในพระพุทธศาสนาต่อเท่า 5,000 วัสสานิพพานปัจจโยโหตุ...

สกุลพระราชทานของทายาท

พระราชทานนามสกุลจันทรสาขา

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 6) ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมพระราชทานนามสกุลแก่เจ้าเมืองมุกดาหารและทายาทผู้สืบเชื้อสายจากเจ้าเมืองมุกดาหารว่า จันทรสาฃา เขียนเป็นอักษรโรมันว่า Chandrasa^kha เลขทะเบียนสกุลพระราชทานที่ 1370 ทรงพระราชทานแก่พระยาศศิวงษ์ประวัติ (เมฆ) เมื่อครั้งดำรงตำแหน่งที่จางวางอำเภอมุกดาหาร 25/4/14 ต่อมานิยมเขียนคำว่า จันทรสาฃา เป็น จันทรสาขา เนื่องจากปัจจุบันไม่มีการใช้อักษร ฃ แล้ว อนึ่ง คำว่า จันทร มาจากพระนามเดิมของต้นราชตระกูลผู้สร้างเมืองมุกดาหารหรือเมืองบังมุกคือ เจ้าจันทกินรี หรือ เจ้าพระยาจันทรสีโสราชอุปราชามันธาตุราช และมาจากราชทินนามประจำเมืองของเจ้าเมืองมุกดาหารคือ จันทรสุริยวงษา ส่วนคำว่า สาขา เป็นภาษาบาลีตรงกับคำว่า กิ่ง ซึ่งเป็นพระนามเดิมของพระราชอัยกา (ปู่) ของพระยาศศิวงษ์ประวัติ (เมฆ) พระยาศศิวงษ์ประวัติ (เมฆ) เดิมบรรดาศักดิ์ที่พระจันทรเทพสุริยวงษ์ เจ้าเมืองมุกดาหารองค์ที่ 7 หรือองค์สุดท้าย เป็นพระโอรสในเจ้าอุปฮาด (แถง หรือ แท่ง) คณะอาญาสี่เมืองมุกดาหาร เป็นพระราชนัดดาในพระจันทรสุริยวงษ์ (พรหม) เจ้าเมืองมุกดาหารองค์ที่ 3 เป็นพระราชปนัดดาในเจ้าพระยาจันทรสุริยวงษา (กิ่ง) เจ้าเมืองมุกดาหารองค์ที่ 2 กับเจ้านางยอดแก้ว (ก่องมะณี)

พระราชทานนามสกุลพิทักษ์พนม

พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร (รัชกาลที่ 8) ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมพระราชทานนามสกุลแก่ทายาทผู้สืบเชื้อสายจากอำมาตย์เอก พระยาศศิวงษ์ประวัติ (เมฆ) อดีตเจ้าเมืองมุกดาหารองค์สุดท้ายว่า พิทักษ์พนม โดยเป็นสกุลอันมาแต่ราชทินนามเดิมของทายาท ลำดับสกุลพระราชทานอักษร พ-ฟ ที่ 65 ทรงพระราชทานแก่หลวงพิทักษ์พนมเขต (ศรีกระทุม จันทรสาขา) นามเดิมว่าท้าวศรีหรือท้าวทุม ดำรงตำแหน่งนายอำเภอธาตุพนม จังหวัดนครพนม เมื่อ พ.ศ. 2478 เป็นบุตรชายของอำมาตย์เอก พระยาศศิวงษ์ประวัติ (เมฆ) พระราชทานสกุลเมื่อวันที่ 24 กันยายน พ.ศ. 2485 อนึ่ง คำว่า พิทักษ์พนม แปลว่า ผู้ปกป้องดูแลเมืองพนม หรือผู้ปกป้องดูแลพระธาตุพนม หลวงพิทักษ์พนมเขต (ศรีกระทุม) เป็นพระนัดดาในเจ้าอุปฮาด (แถง หรือ แท่ง) คณะอาญาสี่เมืองมุกดาหาร เป็นพระราชปนัดดาในพระจันทรสุริยวงษ์ (พรหม) เจ้าเมืองมุกดาหารองค์ที่ 3 เป็นพระราชปทินัดดาในเจ้าพระยาจันทรสุริยวงษา (กิ่ง) เจ้าเมืองมุกดาหารองค์ที่ 2 กับเจ้านางยอดแก้ว (ก่องมะณี)