หม่อมอมรวงษ์วิจิตร์ (หม่อมราชวงศ์ปฐม)

หม่อมอมรวงษ์วิจิตร์ (หม่อมราชวงศ์ปฐม) เป็นอดีตข้าราชการในกระทรวงมหาดไทยสมัยรัชกาลที่ 5 และเป็นผู้แต่งหนังสือพงศาวดารหัวเมืองมณฑลอีสาน ซึ่งเป็นเอกสารสำคัญในการศึกษาเรื่องราวของภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทยปัจจุบัน

หม่อมอมรวงษ์วิจิตร์ (หม่อมราชวงศ์ปฐม คเนจร) จ.ช.
เสียชีวิต	23 มิถุนายน พ.ศ. 2451 มณฑลอีสาน ประเทศสยาม
สัญชาติ	สยาม
อาชีพ	ข้าราชการฝ่ายปกครอง
มีชื่อเสียงจาก	ผู้ริเริ่มรวบรวมประวัติศาสตร์ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของสยาม
บุตร	พระยานเรนทรราชา (หม่อมหลวงอุรา คเนจร)
บุพการี	หม่อมเจ้าเมฆิน คเนจร (บิดา)

ประวัติ

หม่อมอมรวงษ์วิจิตร์ เป็นหม่อมราชนิกูล มีนามเดิมว่าหม่อมราชวงศ์ปฐม เป็นโอรสในหม่อมเจ้าเมฆิน คเนจร เป็นพระนัดดาในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นอมเรนทรบดินทร์ ต้นราชสกุล คเนจร และเป็นพระราชปนัดดาในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว เกิดเมื่อใดยังสืบหาหลักฐานไม่พบ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงระบุในพระนิพนธ์คำนำหนังสือประชุมพงศาวดารภาค 4 ฉบับพิมพ์ครั้งแรก พ.ศ. 2458 ไว้ว่า หม่อมอมรวงษ์วิจิตร์ได้รับการศึกษาชั้นต้นจากโรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบ ในพระบรมมหาราชวัง เมื่อศึกษาจนครบหลักสูตรแล้ว จึงเข้ารับราชการในหน่วยงานต่าง ๆ ก่อนจะย้ายเข้ามารับราชการในกระทรวงมหาดไทย โดยสมัครออกไปรับราชการในพื้นที่มณฑลอีสาน ตั้งแต่ครั้งพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ ยังเป็นข้าหลวงต่างพระองค์ ได้รับความก้าวหน้ามาเป็นลำดับจากตำแหน่งผู้ช่วยจนเป็นถึงปลัดมณฑลเป็นตำแหน่งสุดท้าย

เมื่อตรวจสอบในราชกิจจานุเบกษา ปรากฏข้อมูลบางส่วนเกี่ยวกับประวัติการรับราชการของหม่อมอมรวงษ์วิจิตร์ดังนี้ (หมายเหตุ: วันขึ้นปีใหม่ขณะนั้นคือวันที่ 1 เมษายน)

• 5 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2441 หม่อมอมรวงศ์วิจิตร์ ราชินิกูล ถือศักดินา 800
• พ.ศ. 2444 ข้าหลวงมหาดไทยมณฑลอีสาน
• 6 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2446 ลาออกจากตำแหน่งข้าหลวงมหาดไทยมณฑลอีสาน เพื่อย้ายกลับเข้ามารับราชการในพระนคร
• 4 มิถุนายน พ.ศ. 2447 รับราชการเป็นเลขานุการกระทรวงมหาดไทยในพระนคร
• 2 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2447 ย้ายไปรับราชการเป็นผู้รั้งตำแหน่งปลัดเทศาภิบาลมณฑลกรุงเก่า (นับรวมเข้าในทำเนียบนามผู้ว่าราชการจังหวัดพระนครศรีอยุธยา)
• 6 ตุลาคม พ.ศ. 2448 ย้ายไปรับตำแหน่ง ผู้ว่าราชการเมืองสิงห์บุรี แทนพระพิศาลสงคราม ที่ไปเป็นปลัดมณฑลภูเก็ต
• 18 ธันวาคม พ.ศ. 2448 ย้ายจากตำแหน่งผู้ว่าราชการเมืองสิงห์บุรี ไปเป็นผู้ว่าราชการเมืองอ่างทอง
• 31 ตุลาคม พ.ศ. 2450 ย้ายจากตำแหน่งผู้ว่าราชการเมืองอ่างทอง ไปเป็นปลัดมณฑลอีสาน (นับรวมเข้าในทำเนียบนามผู้ว่าราชการจังหวัดอุบลราชธานี)

หม่อมอมรวงษ์วิจิตรถึงแก่กรรมเนื่องจากป่วยเป็นไข้ เมื่อวันที่ 23 มิถุนายน พ.ศ. 2451 แต่ในคำนำหนังสือประชุมพงศาวดารภาค 4 ระบุว่าเป็นวันที่ 11 ตุลาคม ปีเดียวกัน สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงเล่าถึงการเสียชีวิตของหม่อมอมรวงศ์วิจิตร์ไว้ว่า "เมื่อปีมะแมนพศก จุลศักราช 1269 พ.ศ. 2450 มีราชการเกิดขึ้นทางชายแดนซึ่งจำจะต้องส่งข้าราชการผู้รู้ราชการออกไปพบปะกับข้าหลวงฝรั่งเศส เวลานั้นเป็นฤดูฝน ทางที่จะไปต้องไปในดงที่ไข้ร้าย หม่อมอมรวงษ์วิจิตรรับอาสาออกไป ก็ไปเป็นไข้กลางทาง แต่ไม่ยอมกลับ ทำแคร่ให้คนหามออกไปราชการทั้งเป็นไข้จนสำเร็จราชการแล้ว ขากลับมาหมดกำลังทนพิษไข้ไม่ได้ สิ้นชีพในระหว่างทางที่มา" ในหนังสือประวัติศาสตร์จังหวัดอ่างทอง จัดพิมพ์เมื่อ พ.ศ. 2554 ระบุถึงราชการชายแดนของหม่อมอมรวงษ์วิจิตรในครั้งนั้นว่าเป็นการควบคุมการปักปันเขตแดนไม่ให้ฝรั่งเศสเอาเปรียบไทยจนเกินไป

งานเขียน

หม่อมอมรวงษ์วิจิตรได้เขียนหนังสือประวัติศาสตร์เกี่ยวกับพื้นที่มณฑลอีสานในเวลาว่างจากการปฏิบัติราชการด้วยรักในวิชาความรู้และเจตนาจะให้เป็นประโยชน์ต่อราชการ ปรากฏผลงานเท่าที่พบดังนี้

• พงศาวดารหัวเมืองมณฑลอิสาณ ตีพิมพ์ครั้งแรกในประชุมพงศาวดารภาคที่ 4 เมื่อ พ.ศ. 2458
• พงศาวดารนครจำปาศักดิ์ ฉบับหม่อมอมรวงษ์วิจิตร (ม.ร.ว.ปฐม คเนจร) ตีพิมพ์ครั้งแรกในประชุมพงศาวดารภาคที่ 70 เมื่อ พ.ศ. 2484

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

• พ.ศ. 2449 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 4 จัตุรถาภรณ์ช้างเผือก (จ.ช.)