มณฑลพายัพ

มณฑลพายัพ เป็นมณฑลหนึ่งในการปกครองส่วนภูมิภาคในระบบมณฑลเทศาภิบาลของราชอาณาจักรสยาม ครอบคลุมพื้นที่ภาคเหนือตอนบนของไทยในปัจจุบัน

มณฑลพายัพ
มณฑลเทศาภิบาล
พ.ศ. 2437 - พ.ศ. 2476
ธงประจำกองลูกเสือ (พ.ศ. 2469 – 2476)
แผนที่แสดง 6 หัวเมืองมณฑลพายัพ   มณฑลพายัพเดิม   ส่วนที่แยกไปเป็นมณฑลมหาราษฎร์ ต่อกลับมาเข้ากับมณฑลพายัพเช่นเดิม
เมืองหลวง	เชียงใหม่
การปกครอง
• ประเภท	สมุหเทศาภิบาลต่างพระเนตรพระกรรณ
สมุหเทศาภิบาล
• พ.ศ. 2437–2442	พระยาทรงสุรเดช (อั้น บุนนาค) (คนแรก)
• พ.ศ. 2445–2458	เจ้าพระยาสุรสีห์วิสิษฐศักดิ์ (เชย กัลยาณมิตร)
• พ.ศ. 2458–2465	หม่อมเจ้าบวรเดช กฤดากร
• พ.ศ. 2471–2475	พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทศศิริวงศ์
• พ.ศ. 2475–2476	พระยากัลยาณวัฒนวิศิษฎ์ (เชียร กัลยาณมิตร) (คนสุดท้าย)
ยุคทางประวัติศาสตร์	กรุงรัตนโกสินทร์
• จัดตั้งมณฑลลาวเฉียง	พ.ศ. 2437
• จัดตั้งมณฑลตวันตกเฉียงเหนือ	30 มิถุนายน พ.ศ. 2443
• เปลี่ยนชื่อเป็นมณฑลพายัพ	21 มกราคม พ.ศ. 2444
• แยกพื้นที่จัดตั้งมณฑลมหาราษฎร์	1 เมษายน พ.ศ. 2459
• เป็นส่วนหนึ่งของมณฑลภาคพายัพ	1 เมษายน พ.ศ. 2459 – 31 มีนาคม พ.ศ. 2469
• ยุบรวมมณฑลมหาราษฎร์ไว้ในการปกครองอีกครั้ง	31 มีนาคม พ.ศ. 2469
• ยกเลิกการปกครองแบบมณฑลเทศาภิบาล	9 ธันวาคม พ.ศ. 2476
ก่อนหน้า ถัดไป นครเชียงใหม่ นครน่าน นครลำปาง นครลำพูน นครแพร่ มณฑลมหาราษฎร์ มณฑลมหาราษฎร์ จังหวัดเชียงใหม่ จังหวัดเชียงราย จังหวัดน่าน จังหวัดแพร่ จังหวัดแม่ฮ่องสอน จังหวัดลำปาง จังหวัดลำพูน จังหวัดพะเยา ภาคเหนือ
ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของ	ไทย

ประวัติศาสตร์

การปฏิรูปการปกครองหัวเมืองฝ่ายเหนือ

หลังจากที่อาณาจักรสยามได้ลงนามในสนธิสัญญาเบาวริ่งในปี พ.ศ. 2398 อังกฤษได้เข้ามาทำการค้ากับสยามมากขึ้น สินค้าที่อังกฤษมีความต้องการ คือ ไม้สัก ในสมัยพระเจ้ากาวิโลรสสุริยวงศ์ เจ้าผู้ครองนครเชียงใหม่ องค์ที่ 6 แห่งราชวงศ์ทิพย์จักร ได้มีคนในบังคับอังกฤษเข้ามาทำไม้ในเขตนครเชียงใหม่เป็นจำนวนมาก และเกิดการทะเลาะแก่งแย่งผลประโยชน์ระหว่างคนในบังคับอังกฤษกับบรรดาเจ้านายและเจ้าผู้ครองนครเชียงใหม่ กรณีพิพาทได้ลุกลามมาถึงกรุงเทพฯ ตั้งแต่ปลายรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และยืดเยื้อมาถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

จากสภาพปัญหาดังกล่าว พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงสนพระราชหฤทัยที่จะแก้ไขปัญหาก่อนที่อังกฤษซึ่งเป็นมหาอำนาจจะเข้ามาแทรกแซงจนเป็นปัญหาใหญ่ต่อไป ในปี พ.ศ. 2427 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นพิชิตปรีชากร เป็นข้าหลวงต่างพระองค์ขึ้นไปจัดการศาลต่างประเทศและทำหน้าที่ชำระคดีความระหว่างคนในบังคับอังกฤษกับเจ้านายฝ่ายเหนือ พร้อมทั้งจัดระเบียบการปกครองหัวเมืองฝ่ายเหนือใหม่

ต่อมา พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระราชดำริในการปฏิรูปการปกครองโดยเฉพาะการปฏิรูปหัวเมือง ต่อมาในปี พ.ศ. 2437 จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ยกเลิกการจัดการปกครองหัวเมืองจากเมืองประเทศราช หัวเมืองชั้นเอก ชั้นโท ชั้นตรี ชั้นจัตวา แล้วใช้การปกครองระบบเทศาภิบาลแทน โดยแบ่งการจัดการปกครองออกเป็น มณฑล เมือง อำเภอ ในแต่ละมณฑลจะมี “ข้าหลวงเทศาภิบาลสำเร็จราชการมณฑล” หรือ “ข้าหลวงใหญ่” (ต่อมาเรียกว่าผู้บัญชาการมณฑล) ที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงคัดเลือกจากผู้ที่ทรงไว้วางพระราชหฤทัยให้ปฏิบัติงานต่างพระเนตรพระกรรณ แล้วทรงโปรดเกล้าฯ ให้รวม นครเชียงใหม่, นครน่าน, นครลำปาง, นครลำพูน, นครแพร่, เมืองเถิน เข้าเป็น “มณฑลลาวเฉียง” และมีศูนย์กลางการปกครองอยู่ที่นครเชียงใหม่ หัวเมืองฝ่ายเหนือจึงสิ้นสุดความเป็นเมืองประเทศราชหรือนครรัฐอิสระ นับตั้งแต่นั้นเป็นต้นมา

มณฑลลาวเฉียง

ในปี พ.ศ. 2437 หัวเมืองประเทศราชล้านนา ถูกจักรวรรดิอังกฤษและจักรวรรดิฝรั่งเศสขนาบโอบล้อมทั้งสองด้าน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระมหากษัตริย์ไทย รัชกาลที่ 5 แห่งราชวงศ์จักรี จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้รวมหัวเมืองในดินแดนล้านนา จัดตั้งขึ้นเป็น "มณฑลลาวเฉียง" หรือ "มณฑลพายัพ" ในเวลาต่อมา หัวเมืองในดินแดนล้านนา อันประกอบด้วยหัวเมืองสำคัญ ได้แก่ นครเชียงใหม่, นครน่าน, นครลำปาง, นครลำพูน, นครแพร่ และเมืองเถิน จึงถือเป็นการเปลี่ยนแปลงสถานะของหัวเมืองในดินแดนล้านนาจากหัวเมืองประเทศราชกลายเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรสยามอย่างสมบูรณ์

มณฑลพายัพ

ต่อมาเมื่อวันที่ 30 มิถุนายน พ.ศ. 2443 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระมหากษัตริย์ไทย รัชกาลที่ 5 แห่งราชวงศ์จักรี ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เปลี่ยนชื่อมณฑลเป็น "มณฑลตะวันตกเฉียงเหนือ" แล้วจึงเปลี่ยนมาเป็น "มณฑลพายัพ" ในปลายปีเดียวกัน ซึ่งประกอบด้วย 6 หัวเมือง ได้แก่

1. นครเชียงใหม่ - ครอบคลุมพื้นที่ ดังนี้
   1. เมืองเชียงราย
   2. เมืองเชียงแสน
   3. เมืองป่าเป้า
   4. เมืองฝาง
   5. เมืองแม่ฮ่องสอน
   6. เมืองยวม
   7. เมืองขุนยวม
   8. เมืองปาย
2. นครลำปาง - ครอบคลุมพื้นที่ ดังนี้
   1. เมืองพะเยา
   2. เมืองงาว
3. นครลำพูน - ครอบคลุมพื้นที่ ดังนี้
   1. เมืองพาน
4. นครน่าน - ครอบคลุมพื้นที่ ดังนี้
   1. เมืองเชียงของ
   2. เมืองเทิง
   3. เมืองเชียงคำ
   4. เมืองเชียงลม
   5. เมืองคอบ
   6. เมืองเชียงฮ่อน
   7. เมืองจอมเพชร แขวงหลวงพระบาง (สปป. ลาว)
   8. แขวงไชยบุรี (สปป. ลาว ทั้งหมด)
5. นครแพร่ - ครอบคลุมพื้นที่ ดังนี้
   1. เมืองสอง
6. เมืองเถิน (ต่อมาในปี พ.ศ. 2446 ถูกยุบรวมเข้ากับนครลำปาง)

ต่อมาเมื่อวันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2459 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว พระมหากษัตริย์ไทย รัชกาลที่ 6 แห่งราชวงศ์จักรี ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้แยก นครลำปาง, นครน่าน และนครแพร่ ออกจากมณฑลพายัพ และให้จัดตั้งเป็น "มณฑลมหาราษฎร์" โดยมีสำนักข้าหลวงใหญ่มณฑลตั้งอยู่ที่นครแพร่

ต่อมาเมื่อวันที่ 31 มีนาคม พ.ศ. 2469 พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว พระมหากษัตริย์ไทย รัชกาลที่ 7 แห่งราชวงศ์จักรี ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ยุบมณฑลมหาราษฎร์ แล้วให้กับเข้ามารวมกันมณฑลพายัพตามเดิม

รายพระนามเจ้าผู้ครองนคร

เจ้าผู้ครองนครเชียงใหม่

ลำดับ	พระนาม/นาม	ตำแหน่ง	ราชวงศ์	ช่วงเวลา
7	พระเจ้าอินทวิชยานนท์	พระเจ้านครเชียงใหม่	ทิพย์จักร	พ.ศ. 2416 - 2440
8	เจ้าอินทวโรรสสุริยวงศ์	เจ้านครเชียงใหม่	ทิพย์จักร	พ.ศ. 2444 - 2452
9	เจ้าแก้วนวรัฐ	เจ้านครเชียงใหม่	ทิพย์จักร	พ.ศ. 2454 - 2482

เจ้าผู้ครองนครลำพูน

ลำดับ	พระนาม/นาม	ตำแหน่ง	ราชวงศ์	ช่วงเวลา
8	เจ้าเหมพินธุไพจิตร	เจ้านครลำพูน	ทิพย์จักร	พ.ศ. 2431 - 2439
9	เจ้าอินทยงยศโชติ	เจ้านครลำพูน	ทิพย์จักร	พ.ศ. 2439 - 2454
10	เจ้าจักรคำขจรศักดิ์	เจ้านครลำพูน	ทิพย์จักร	พ.ศ. 2454 - 2486

เจ้าผู้ครองนครลำปาง

ลำดับ	พระนาม/นาม	ตำแหน่ง	ราชวงศ์	ช่วงเวลา
11	เจ้านรนันทไชยชวลิต	เจ้านครลำปาง	ทิพย์จักร	พ.ศ. 2430 - 2440
12	เจ้าบุญวาทย์วงษ์มานิต	เจ้านครลำปาง	ทิพย์จักร	พ.ศ. 2440 - 2465
13	เจ้าราชบุตร (แก้วเมืองพวน ณ ลำปาง)	รั้งตำแหน่งเจ้านครลำปาง	ทิพย์จักร	พ.ศ. 2465 - 2468

เจ้าผู้ครองนครน่าน

ลำดับ	พระนาม/นาม	ตำแหน่ง	ราชวงศ์	ช่วงเวลา
13	พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดช	พระเจ้านครน่าน	ติ๋นมหาวงศ์	พ.ศ. 2436 - 2461
14	เจ้ามหาพรหมสุรธาดา	เจ้านครน่าน	ติ๋นมหาวงศ์	พ.ศ. 2461 - 2474

เจ้าผู้ครองนครแพร่

ลำดับ	พระนาม/นาม	ตำแหน่ง	ราชวงศ์	ช่วงเวลา
4	เจ้าพิริยเทพวงษ์	เจ้านครแพร่	แสนซ้าย	พ.ศ. 2432 - 2445
-	ยกเลิกตำแหน่งเจ้าผู้ครองนครแพร่	ผู้ว่าราชการฯ	-	พ.ศ. 2445

ข้าหลวงเทศาภิบาล

เมื่อปี พ.ศ. 2437 ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงยกเลิกการจัดการปกครองหัวเมือง แบบเมืองประเทศราช หัวเมืองชั้นเอก ชั้นโท ชั้นตรี ชั้นจัตวา แล้วโปรดเกล้าฯ ให้ใช้การปกครองแบบเทศาภิบาลแทน โดยแบ่งการปกครองออกเป็น "มณฑล" , "เมือง" , "อำเภอ" ในแต่ละมณฑลจะมี “ข้าหลวงเทศาภิบาลสำเร็จราชการมณฑล” หรือ “ข้าหลวงใหญ่” (ต่อมาเรียกว่าผู้บัญชาการมณฑล) ที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ แต่งตั้งผู้ที่ทรงไว้วางพระราชหฤทัยให้ปฏิบัติงานต่างพระเนตรพระกรรณ สำหรับมณฑลพายัพ มีข้าหลวงใหญ่ หรือ สมุหเทศาภิบาล ดังนี้

ลำดับ	รายพระนาม/นาม	ตำแหน่ง	เริ่มต้น	สิ้นสุด	รวมเวลา (ปี)
1	พระยาทรงสุรเดช (อั้น บุนนาค)	ข้าหลวงใหญ่	พ.ศ. 2435	พ.ศ. 2442	7
2	พระยานริศรราชกิจ (สาย โชติกเสถียร)	ข้าหลวงเทศาภิบาล	พ.ศ. 2442	พ.ศ. 2446	4
3	พระยาสุรสีห์วิสิษฐศักดิ์ (เชย กัลยาณมิตร)	ข้าหลวงเทศาภิบาล	พ.ศ. 2446	พ.ศ. 2458	12
4	หม่อมเจ้าบวรเดช กฤดากร	ข้าหลวงเทศาภิบาล	พ.ศ. 2459	พ.ศ. 2465	4
5	พระยาสุรบดินทรสุรินทรฦาชัย (พร จารุจินดา)	ข้าหลวงเทศาภิบาล	พ.ศ. 2465	พ.ศ. 2468	3
6	พระยาราชนกูลวิบูลยภักดี (อวบ เปาโรหิตย์)	ข้าหลวงเทศาภิบาล	พ.ศ. 2469	พ.ศ. 2471	2
6	พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทศศิริวงศ์	ข้าหลวงเทศาภิบาล	พ.ศ. 2471	พ.ศ. 2475	4
7	พระยากัลยาณวัฒนวิศิษฎ์ (เชียร กัลยาณมิตร)	ข้าหลวงเทศาภิบาล	พ.ศ. 2475	พ.ศ. 2476	1

โรงเรียนประจำมณฑลพายัพ

• โรงเรียนประจำมณฑลพายัพ "ยุพราชวิทยาลัย" ปัจจุบันคือ โรงเรียนยุพราชวิทยาลัย จังหวัดเชียงใหม่
• โรงเรียนสตรีประจำมณฑลพายัพ "วัฒโนทัยพายัพ" ปัจจุบันคือ โรงเรียนวัฒโนทัยพายัพ จังหวัดเชียงใหม่

แหล่งข้อมูลอื่น

• ชัยวัฒน์ ปะสุนะ. “ระบอบอาณานิคมของอังกฤษในพม่าและแหลมมลายู กับการจัดการมณฑลพายัพของรัฐสยาม ค.ศ. 1894-1933.” วิทยานิพนธ์มหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร์ คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2564.
• เนื้ออ่อน ขรัวทองเขียว. “รัฐสยามกับล้านนา พ.ศ. 2417–2476.” วิทยานิพนธ์ดุษฎีบัณฑิต ภาควิชาประวัติศาสตร์ คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2553.
• พรพรรณ จงวัฒนา. “กรณีพิพาทระหว่างเจ้านครเชียงใหม่กับคนในบังคับอังกฤษอันเป็นเหตุให้รัฐบาลสยามจัดการปกครองมณฑลพายัพ (พ.ศ. 2401–2445).” วิทยานิพนธ์มหาบัณฑิต แผนกวิชาประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2517.
• ภิญญพันธุ์ พจนะลาวัณย์. “สภาวะการกลายเป็นมณฑลพายัพ: ประวัติศาสตร์ของอำนาจ-ความรู้ และการผลิตพื้นที่โดยสยาม (พ.ศ. 2416–2475).” วิทยานิพนธ์ดุษฎีบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยเชียงใหม่, 2562.
• สรัสวดี ประยูรเสถียร. “การปฏิรูปการปกครองมณฑลพายัพ (พ.ศ. 2436–2476).” ปริญญานิพนธ์มหาบัณฑิต มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ ประสานมิตร, 2523. เก็บถาวร 2020-07-03 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน