สมุหพระกลาโหม

ในการบริหารรัฐกิจสยามตั้งแต่สมัยอยุธยาจนถึงรัตนโกสินทร์ตอนต้น สมุหพระกลาโหม คืออัครมหาเสนาบดีฝ่ายทหาร เป็นเจ้ากรมกลาโหม และเป็นผู้บังคับบัญชาหัวเมืองฝ่ายใต้ มีราชทินนามว่า "เจ้าพระยามหาเสนาบดีวิริยภักดีบดินทร์" คู่กับสมุหนายก อัครมหาเสนาบดีฝ่ายพลเรือนและผู้บังคับบัญชาหัวเมืองฝ่ายเหนือ มีราชทินนามว่า "เจ้าพระยาจักรีศรีองครักษ์"

ประวัติ

เดิมสมุหพระกลาโหมดูแลการทหารเท่านั้น แต่ในรัชกาลสมเด็จพระเพทราชาได้เพิ่มอำนาจหน้าที่เป็นบังคับบัญชางานทั้งด้านทหารและพลเรือนสำหรับหัวเมืองฝ่ายใต้ ส่วนสมุหนายกที่เดิมดูแลด้านพลเรือนเท่านั้น ก็ได้เพิ่มอำนาจหน้าที่เป็นบังคับบัญชาทั้งด้านทหารและพลเรือนสำหรับหัวเมืองฝ่ายเหนือ

ตำแหน่งทั้งสองถูกยกเลิกไปเมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงปฏิรูปการปกครองแผ่นดินในปี พ.ศ. 2435

รายนามสมุหพระกลาโหม

สมัยธนบุรี

ราชทินนาม	รูปภาพ	ช่วงเวลาที่ดำรงตำแหน่ง	หมายเหตุ
พระยามหาเสนา		รัชสมัยสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี	ในพงศาวดารไม่ปรากฏชื่อของผู้ดำรงตำแหน่ง ปรากฏแค่ว่ามีผู้ดำรงตำแหน่งที่สมุหกลาโหม ราชทินนามว่า "พระยามหาเสนา"

สมัยรัตนโกสินทร์

ราชทินนาม	รูปภาพ	ช่วงเวลาที่ดำรงตำแหน่ง	หมายเหตุ
เจ้าพระยามหาเสนา (ปลี)		รัชสมัยรัชกาลที่ 1	สมุหกลาโหมคนแรกในสมัยรัตนโกสินทร์ ผู้มีบาทสำคัญในสงครามเก้าทัพ พงศาวดารระบุว่าเจ้าพระยามหาเสนา (ปลี) ถูกสังหารในสนามรบ ในช่วงสงครามตีเมืองทวาย
เจ้าพระยาอรรคมหาเสนา (บุนนาค)		รัชสมัยรัชกาลที่ 1 พ.ศ.2336 - พ.ศ. 2348	เป็นต้นตระกูลบุนนาค
เจ้าพระยาอภัยราชา (ปิ่น)		รัชสมัยรัชกาลที่ 1 พ.ศ.2348 - พ.ศ. 2352	ในรัชกาลที่ 2 ได้รับการแต่งตั้งให้เป็นสมเด็จเจ้าพระยาวังหน้า
เจ้าพระยามหาเสนา (บุญมา)		รัชสมัยรัชกาลที่ 2 พ.ศ. 2352 - ?	เป็นสมุหกลาโหมช่วงต้นรัชกาลที่ 2 และเป็นแม่ทัพในสงครามพม่าตีเชียงใหม่
เจ้าพระยาวงศาสุรศักดิ์ (แสง วงศาโรจน์)		รัชสมัยรัชกาลที่ 2 พ.ศ. 2352 - พ.ศ. 2365	ต้นตระกูล วงศาโรจน์
เจ้าพระยาอัครมหาเสนา (สังข์)		รัชสมัยรัชกาลที่ 2 พ.ศ. 2365 - พ.ศ. 2367	ถึงแก่อสัญกรรมในปี พ.ศ. 2370 ไม่มีบุตรธิดา
เจ้าพระยามหาเสนา (น้อย)		รัชสมัยรัชกาลที่ 3 พ.ศ. 2367 - พ.ศ. 2373
สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยูรวงศ์ (ดิศ บุนนาค)		รัชสมัยรัชกาลที่ 3 ถึงรัชกาลที่ 4 พ.ศ. 2365 - พ.ศ. 2367
สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค)		รัชสมัยรัชกาลที่ 4 ถึง รัชกาลที่ 5 พ.ศ. 2365 - พ.ศ. 2367
เจ้าพระยาสุรวงษ์ไวยวัฒน์ (วร บุนนาค)		รัชสมัยรัชกาลที่ 5 พ.ศ. 2412 - พ.ศ. 2431
เจ้าพระยารัตนาธิเบศร์ (พุ่ม ศรีไชยยันต์)		รัชสมัยรัชกาลที่ 5 พ.ศ. 2331 - พ.ศ. 2437	สมุหกลาโหมคนสุดท้าย