หม่อมไกรสร

หม่อมไกรสร มีพระนามเดิมว่า พระองค์เจ้าไกรสร ต่อมามีพระอิสริยยศเป็น พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงรักษ์รณเรศ (26 ธันวาคม พ.ศ. 2334 – 13 ธันวาคม พ.ศ. 2391) เป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชและเจ้าจอมมารดาน้อยแก้ว ทรงเป็นต้นราชสกุล พึ่งบุญ และสกุลอนิรุทธเทวา

หม่อมไกรสร
พระรูปปั้น ณ วัดเมือง จังหวัดฉะเชิงเทรา
ผู้กำกับราชการกรมวัง
กษัตริย์	พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว
ผู้กำกับราชการกรมสังฆการี
กษัตริย์	พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว
ผู้กำกับราชการกรมพระคชบาล
กษัตริย์	พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว
ก่อนหน้า	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงเทพพลภักดิ์
เกิด	26 ธันวาคม พ.ศ. 2334 กรุงเทพพระมหานคร อาณาจักรรัตนโกสินทร์ พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าไกรสร
เสียชีวิต	13 ธันวาคม พ.ศ. 2391 (56 ปี) วัดปทุมคงคาราชวรวิหาร กรุงเทพพระมหานคร อาณาจักรรัตนโกสินทร์
บุตร	11 คน
ราชสกุล	พึ่งบุญ
ราชวงศ์	จักรี
บิดา	พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช
มารดา	เจ้าจอมมารดาน้อยแก้ว
ศาสนา	เถรวาท
ถูกกล่าวหา	กบฏ หรือ รักร่วมเพศ
รับโทษ	สำเร็จโทษด้วยท่อนจันทน์

ธรรมเนียมพระยศของ กรมหลวงรักษ์รณเรศ (พ.ศ. 2334–2391)
การทูล	ใต้ฝ่าพระบาท
การแทนตน	ข้าพระพุทธเจ้า
การขานรับ	พ่ะย่ะค่ะ/เพคะ

ประวัติ

หม่อมไกรสรเป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชกับเจ้าจอมมารดาน้อยแก้ว ธิดาพระจักรีเมืองนครศรีธรรมราช ประสูติเมื่อวันที่ 26 ธันวาคม พ.ศ. 2334 ตรงกับวันจันทร์ เดือนยี่ ขึ้นสองค่ำ ปีกุน สัมฤทธิศก จ.ศ. 1210 พระประวัติเมื่อทรงพระเยาวน์นั้น ก.ศ.ร. กุหลาบบันทึกไว้ว่า "พระองค์ท่านเปนจอมปราชญ์ จินตะกระวีบัณฑิตย์ ชาติ์ราชตระกูลสุริยวงศ์อันประเสริฐ" และจากวารสารภาษาอังกฤษที่ชื่อ Siam Repository กล่าวถึงความโดดเด่นโดยเฉพาะด้านการศาสนาและโหราศาสตร์ ว่า "ทรงมีความรู้ทางด้านศาสนาพุทธอย่างดีเยี่ยม เหนือกว่าพระบรมวงศานุวงศ์อื่น ๆ" ด้วยเหตุนี้รัชกาลที่ 2 จึงทรงสถาปนาเป็น กรมหมื่นรักษรณเรศร กำกับกรมสังฆการี ต่อมาในรัชกาลที่ 3 ทรงกำกับกรมวังและอธิบดีกรมพระคชบาลต่อจากพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงเทพพลภักดิ์ ซึ่งเป็นพระเชษฐา

นอกจากนี้หม่อมไกรสร เมื่อยังทรงเป็นกรมหมื่นรักษรณเรศรได้ทรงงานเคียงคู่กับกรมหมื่นเจษฎาบดินทร์มาตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 2 และในฐานะพระปิตุลาหรือ "อา" ทรงงานรับใช้ราชการเคียงคู่กับพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวเกือบตลอดรัชกาล โปรดเกล้าฯ สถาปนาขึ้นเป็น กรมหลวงรักษ์รณเรศ และโปรดให้กำกับกรมวัง

ผลงานของหม่อมไกรสร ทรงมีอำนาจหน้าที่อย่างกว้างขวางทั้งในทางการตัดสินคดีความ กำกับกรมวัง ดูแลการจ่ายเบี้ยหวัดประจำปีของพระราชวงศ์และขุนนาง

ในปี พ.ศ. 2381 หม่อมไกรสรเป็นตุลาการชำระความคดีเจ้าจอมอิ่มกับพระสุริยภักดี ซึ่งแม้จำเลยทั้งสองคนจะไม่เคยพบกันคุยตัวต่อตัว แต่มีพ่อสื่อแม่ชักเป็นตัวกลางให้ทั้งสองคน แต่ก็ได้รับพิพากษาประหารชีวิตทั้งชายหญิง

พ.ศ. 2385 สันนิษฐานว่าหม่อมไกรสรได้กำกับเมืองนครเขื่อนขันธ์หลังจากที่สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาศักดิพลเสพทิวงคต ปรากฏหลักฐานว่าพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้หม่อมไกรสรไปกำกับเลกทำอิฐสร้างเมือง

พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ 3 ของ เจ้าพระยาทิพากรวงศ์มหาโกษาธิบดี (ขำ บุนนาค) บันทึกเกี่ยวกับหม่อมไกรสร มีประเด็นคำพิพากษา คือ หม่อมไกรสรประพฤติกำเริบ ทำตนเทียมเจ้าในงานลอยกระทง เกลี้ยกล่อมเจ้านาย ขุนนางและซ่องสุมกองทหารรามัญไว้เป็นพวกพ้อง แต่ถูกสอบสวนว่าซ่องสุมผู้คนไว้มากเพื่อคิดกบฏหรือไม่ หม่อมไกรสรตอบปฏิเสธว่า "ไม่ได้คิดกบฏ" แต่เมื่อถามว่า หากเปลี่ยนแผ่นดินเมื่อไหร่ก็จะไม่ยอมเป็นข้าใคร ตุลาการในสมัยนั้นจึงมีคำตัดสินออกมาส่วนหนึ่ง ว่า "...กรมหลวงรักษ์ณรเรศมีความผิด ต้องลดอิสริยศักดิ์สมญาเป็นหม่อม ตลอดทั้งวงศ์วาน..."

นอกจากนี้มูลเหตุอีกอย่างหนึ่งที่พระองค์เจ้าไกรสรถูกถอดอิสริยยศคือ ทรงเลี้ยงโขนผู้ชายไว้มากมาย บรรทมอยู่แต่กับพวกโขนละคร ไม่บรรทมกับพวกหม่อมห้ามในวังเลย รัชกาลที่ 3 มีรับสั่งให้เอาพวกโขนละครมาไต่สวน ได้ความสมกันว่า "...ทรงเป็นสวาทกับพวกละคร ไม่ถึงกับชำเรา แต่เอามือพวกละครและมือของพระองค์ท่านกำคุยหฐานของทั้งสองฝ่ายจนภาวธาตุเคลื่อน..."

หม่อมไกรสรถูกสำเร็จโทษด้วยท่อนจันทน์ที่วัดปทุมคงคาราชวรวิหาร เมื่อวันพุธ เดือนอ้าย แรม 3 ค่ำ ปีวอก สัมฤทธิศก จ.ศ. 1210 ตรงกับวันที่ 13 ธันวาคม พ.ศ. 2391 รวมพระชันษา 56 ปี และเป็นพระราชวงศ์องค์สุดท้ายที่ถูกสำเร็จโทษด้วยวิธีนี้

โอรส-ธิดา

หม่อมไกรสรเป็นต้นราชสกุล พึ่งบุญ ได้รับพระราชทานเป็นลำดับที่ 3 ในสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว แต่แปลกกว่าราชสกุลอื่นตรงที่จะนำพระนามของต้นสกุลมาตั้งออกพระนาม ส่วนราชสกุล "พึ่งบุญ" กลับไม่ใช้พระนามของพระองค์เจ้าไกรสร หม่อมไกรสรมีหม่อมหลายท่านแต่ไม่ปรากฏนาม มีพระบุตรทั้งหมด 11 องค์ เดิมมียศเป็น หม่อมเจ้า ที่ต่อมาถูกลดเป็น หม่อม ทั้งหมด ได้แก่

1. หม่อมนิลบน
2. หม่อมอุบลรัศมี
3. หม่อมขนิษฐา
4. หม่อมสิงหรา (พ.ศ. 2362 - ไม่มีข้อมูล)
5. หม่อมกรุง (พ.ศ. 2366 - 9 มิถุนายน พ.ศ. 2431) ภายหลังหม่อมกรุงได้เป็นเจ้ากรมวัดราชโอรส ภรรยาชื่อ หนู บุตรีพระยาวิเศษสงคราม (แก้ว)
   • หม่อมราชวงศ์หนูเล็ก พึ่งบุญ
6. หม่อมนก
   1. เจ้าจอมมารดาหม่อมราชวงศ์แข ในรัชกาลที่ 5
      1. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าผ่องประไพ
7. หม่อมบุษบง
8. หม่อมไม่ปรากฏนาม (ไม่มีข้อมูล - พ.ศ. 2386)
9. หม่อมเผือก
10. หม่อมโกเมศ
11. หม่อมอำพล
    1. พระยาประสิทธิ์ศุภการ (หม่อมราชวงศ์ละม้าย พึ่งบุญ:ไม่ปรากฏ — 18 เมษายน พ.ศ. 2451) สมรสกับพระนมทัด พึ่งบุญ ณ อยุธยา
       1. พลเอก พลเรือเอก เจ้าพระยารามราฆพ (หม่อมหลวงเฟื้อ พึ่งบุญ)
       2. พลตรี พระยาอนิรุทธเทวา (หม่อมหลวงฟื้น พึ่งบุญ)
       3. หม่อมหลวงหญิงถนอม พึ่งบุญ
    2. หม่อมราชวงศ์นุช พึ่งบุญ
       1. หม่อมหลวงอ้น พึ่งบุญ

ต้นตระกูล , พึ่งบุญ ณ อยุธยา (กทม), ไกรสรฤทธิ์ , เกษร (มาเก๊า), เท่าที่ปรากฏ

ในวัฒนธรรมสมัยนิยม

มีนักแสดงผู้รับบท หม่อมไกรสร ได้แก่

• ศุกล ศศิจุลกะ จากละครเรื่อง ข้าบดินทร์ (2558)
• ชานน สันตินธรกุล จากละครเรื่อง บุพเพสันนิวาส 2 (2565)

พงศาวลี

พงศาวลีของหม่อมไกรสร

16. เจ้าพระยาวรวงษาธิราช (ขุนทอง)               8. พระยาราชนิกูล (ทองคำ)                       4. สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก                             2. พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช                                   5. พระอัครชายา (หยก)                             1. หม่อมไกรสร                                         6. พระจักรีเมืองนครศรีธรรมราช                             3. เจ้าจอมมารดาน้อยแก้ว

อ้างอิง

เชิงอรรถ

บรรณานุกรม

• สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร. ราชสกุลวงศ์. พิมพ์ครั้งที่ 14, กรุงเทพฯ : สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, 2554. 296 หน้า. หน้า 17-18. ISBN 978-974-417-594-6
• ศุภวัฒย์ เกษมศรี, หม่อมราชวงศ์, และรัชนี ทรัพย์วิจิตร. พระอนุวงศ์ชั้นหม่อมเจ้าในพระราชวงศ์จักรี. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์บรรณกิจ, พิมพ์ครั้งที่ 3 พ.ศ. 2549. 360 หน้า. หน้า 25. ISBN 974-221-818-8