พญากง พญาพาน

พญากง พญาพาน เป็นวรรณกรรมพื้นบ้าน ฉบับที่เก่าสุดพบในพงศาวดารเหนือ ซึ่งได้กล่าวยุคสมัยในช่วงต้นกรุงศรีอยุธยา

พระปฐมเจดีย์

พระประโทณเจดีย์

ที่มาและการบันทึก

ตำนานแห่งนี้ มีโครงเรื่องลูกฆ่าพ่อ คาดว่าได้รับอิทธิพลจากคัมภีร์ปุราณะ บ้างระบุว่า ดัดแปลงมาจากนิทานภาษาสันสกฤต ซึ่งรับมาจากกรีกอีกทอดคือ อีดิปัส มีข้อสันนิษฐานว่า ไม่ใช่นิทานท้องถิ่นดั้งเดิมของพระปฐมเจดีย์และพระประโทณเจดีย์ ที่จังหวัดนครปฐม เชื่อว่า มหาเถรศรีศรัทธาฯ (หลานพ่อขุนผาเมือง) เป็นผู้นำนิทานเรื่องนี้มาเล่า

ตำนานนี้มีการบันทึกเป็นลายลักษณ์ 3 ฉบับ ได้แก่ ฉบับในพงศาวดารเหนือ มีความเก่าแก่ในสมัยอยุธยา และอีก 2 ฉบับ อยู่ในหนังสือเรื่องพระปฐมเจดีย์ของเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ (ขำ บุนนาค) ซึ่งมาจากตาปะขาวรอต ส่วนฉบับสุดท้าย พระยาราชสัมภารากร สองฉบับหลังเป็นเรื่องเดียวกัน โดยเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ ได้คัดรวมเป็นเรื่องเดียวกัน

โครงเรื่อง

พญากงได้ครองเมืองกาญจนบุรี (บางสำนวนว่าเป็นเมืองนครชัยศรี) โหรทำนายว่าพระมเหสีของพระองค์จะให้ประสูติพระราชโอรสผู้มีบุญ ได้เป็นใหญ่ในภายหน้า แต่จะเป็นผู้ฆ่าพระราชบิดา เมื่อพระมเหสีให้ประสูติพระกุมาร ขณะที่ข้าราชบริพารได้เอาพานไปรองรับ ทำให้หน้าผากมีรอยแผล พญากงได้สั่งให้นำพระกุมารไปทิ้งตามยถากรรม ยายหอมได้นำไปเลี้ยงโดยตั้งชื่อว่า "พาน" เมื่อเติบใหญ่ได้ฝากไปเรียนที่วัด สมภารวัดผู้เป็นอาจารย์มีความเอ็นดู สอนวิชาจนหมด และได้นำพานไปเข้ารับราชการกับเจ้าเมืองราชบุรี จนเป็นที่โปรดปรานของเจ้าเมืองถึงกับรับเป็นโอรสบุญธรรม ตอนนั้นเมืองราชบุรีซึ่งขึ้นกับเมืองกาญจนบุรี (บางสำนวนว่าเมืองนครชัยศรี) พญาพานเป็นผู้มีฝีมือในการรบชักชวนให้เจ้าเมืองราชบุรีแข็งเมืองยกกองทัพไปรบกับพญากง จนทำยุทธหัตถี พญากงก็ถูกฟันด้วยของ้าวคอขาดตายในที่รบ

พญาพานเข้ายึดเมืองกาญจนบุรี (บางสำนวนว่าเมืองนครชัยศรี) และเอามเหสีพญากงมาเป็นมเหสีตน ในขณะที่เข้าไปหาพระมเหสีของพญากง เทวดาได้แปลงกายเป็นแมวแม่ลูกอ่อนให้ลูกกินนมขวางประตูไว้ แล้วร้องทักเสียก่อน พญาพานจึงได้อธิษฐานว่า ถ้าพระมเหสีเป็นแม่ของตนจริงก็ขอให้มีน้ำนมไหลซึมออกมา ก็มีน้ำนมไหลออกมา จึงได้รู้ความจริงว่าเป็นแม่ลูกกัน พญาพานสำนึกได้ว่าได้ฆ่าพระราชบิดา และโกรธที่ยายหอมปิดบังความจริง จึงได้สั่งให้ฆ่ายายหอม แต่ต่อมาได้สำนึกผิดที่ได้ ฆ่าพระราชบิดาและยายหอมผู้มีพระคุณ จึงได้สร้างพระเจดีย์ขนาดใหญ่ สูงชั่วนกเขาเหินตามคำแนะนำของพระอรหันต์ คือ พระปฐมเจดีย์ เพื่อเป็นการล้างบาปที่ฆ่าพระราชบิดา และได้สร้างพระประโทณเจดีย์ เพื่อล้างบาปที่ฆ่ายายหอม

สถานที่และงานอันเนื่องจากตำนาน

ตำนานแพร่หลายในภาคกลาง อย่างจังหวัดนครปฐมและพื้นที่ใกล้เคียง อาทิ จังหวัดราชบุรี จังหวัดกาญจนบุรี เป็นตำนานประจำถิ่นที่ใช้อธิบายประวัติความเป็นมาของพระปฐมเจดีย์ พระประโทณเจดีย์ ตลอดจนชื่อหมู่บ้าน ตำบล ตลอดจนแม่น้ำลำคลองต่าง ๆ เช่น บ้านถนนขาด (ถนนที่พญากงกับพญาพานใช้สู้รบกัน) บ้านสามพราน (บริเวณที่นายพรานสามคนช่วยกันหาช้างให้พญาพานไปรบกับพญากง) บ้านดอนยายหอม (บริเวณที่ตั้งบ้านเรือนยายหอม) คลองพญากง และคลองพญาพาน ที่เป็นคูเมืองโบราณ สันนิษฐานว่า สร้างขึ้นเมื่อ 1,500 ปีก่อน

ตำนานส่งผลถึงงานรูปแบบอื่น อย่าง เพลงขอทานเรื่องพญากง พญาพาน เพลงฉ่อยเรื่องพญากง พญาพาน เพลงอีแซวเรื่องพญากง พญาพาน ลิเกเรื่องพญากง พญาพาน เพลงรำโทนเรื่องพญากง พญาพาน แหล่นอกเรื่องพญากง พญาพาน เพลงทรงเครื่องเรื่องพญากง พญาพาน เป็นต้น

นอกจากนี้ยังมีศาลพญากง ตั้งอยู่บริเวณตลาดทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์ ใกล้กับพระปฐมเจดีย์ และศาลยายหอม ซึ่งมี 3 แห่ง ได้แก่ พระปฐมเจดีย์ วัดพระประโทณเจดีย์ และวัดดอนยายหอม