อำเภอปัว

ปัว (ไทยถิ่นเหนือ: ) เป็นอำเภอศูนย์กลางเศรษฐกิจและการท่องเที่ยวของจังหวัดน่านตอนเหนือ

อำเภอปัว
อำเภอ
การถอดเสียงอักษรโรมัน
• อักษรโรมัน	Amphoe Pua
วัดบ้านต้นแล้ง
คำขวัญ:  ถิ่นผู้กล้าพญาผานอง ท่องอุทยานภูคา ผ้าทอไทยลื้อ เลื่องลือเครื่องเงิน
แผนที่จังหวัดน่าน เน้นอำเภอปัว
พิกัด: 19°10′27″N 100°55′0″E
ประเทศ	ไทย
จังหวัด	น่าน
พื้นที่
• ทั้งหมด	657.363 ตร.กม. (253.809 ตร.ไมล์)
ประชากร  (2564)
• ทั้งหมด	64,259 คน
• ความหนาแน่น	97.75 คน/ตร.กม. (253.2 คน/ตร.ไมล์)
รหัสไปรษณีย์	55120
รหัสภูมิศาสตร์	5505
ที่ตั้งที่ว่าการ	ที่ว่าการอำเภอปัว หมู่ 5 ตำบลวรนคร อำเภอปัว จังหวัดน่าน 55120
ส่วนหนึ่งของสารานุกรมประเทศไทย

ประวัติ

ปัวเริ่มปรากฏขึ้นราว พ.ศ. 1825 ภายใต้การนำของ พญาภูคา เจ้าเมืองย่าง ศูนย์การปกครองอยู่ที่เมืองย่าง (เชื่อกันว่าคือบริเวณริมฝั่งด้านใต้ของแม่น้ำย่าง ใกล้เทือกเขาดอยภูคาในเขตบ้านเสี้ยว ตำบลยม อำเภอท่าวังผา) เพราะปรากฏร่องรอย ชุมชนในสภาพที่เป็นคูน้ำ คันดิน กำแพงเมืองซ้อนกันอยู่ ต่อมาพญาภูคา ได้ขยายอาณาเขตปกครองของตนออกไปให้กว้างขวางยิ่งขึ้น โดยส่งราชบุตรบุญธรรม 2 คน ไปสร้างเมืองใหม่ โดยขุนนุ่น ผู้พี่ไปสร้างเมืองจันทบุรี (เมืองหลวงพระบาง) ซึ่งตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกของแม่น้ำของ (แม่น้ำโขง) และขุนฟองผู้น้องสร้างเมืองวรนคร(เมืองปัว) ซึ่งตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือ การที่ให้ชื่อว่าเมือง "วรนคร" ก็เนื่องมาจาก พญาภูคา ได้เลือกชัยภูมิที่ดี เหมาะสมในการสร้างเมือง เสร็จแล้วจึงขนานนามว่าเมือง "วรนคร" ซึ่งหมายถึง เมืองดี นับว่าเป็นการเริ่มต้นราชวงศ์ภูคา

เมื่อบ้านเมืองวรนครเริ่มมั่นคงเป็นปึกแผ่น เจ้าขุนฟองก็ได้เป็นพญาแล้วเสวยราชสมบัติในเมืองวรนคร มีพระโอรส 1 พระองค์ ใส่ชื่อเบิกบายว่า "เจ้าเก้าเกื่อน" ต่อมาไม่นานักพญาขุนฟองถึงแก่พิราลัย เจ้าเก้าเถื่อนราชบุตรจึงได้ขึ้นครองเมืองปัวแทน ด้านพญาภูคาครองเมืองย่างมานานและมีอายุมากขึ้น มีความประสงค์จะให้เจ้าเก้าเถื่อนผู้หลานมาครองภูคาหรือเมืองย่างแทน จึงให้เสนาอำมาตย์ไปเชิญ แต่เจ้าเก้าเกื่อนไม่ค่อยเต็มใจนัก เจ้าเก้าเถื่อนเกรงใจปู่จึงยอมไปอยู่เมืองย่าง และมอบให้ชายาคือ นางพญาแม่ท้าวคำปิน ซึ่งทรงครรภ์อยู่คอยปกครองดูแลรักษาเมืองวรนคร (เมืองปัว) แทน เมื่อพญาภูคาถึงแก่พิราลัย เจ้าเก้าเถื่อนจึงครองเมืองย่างแทน

ไฟล์:พญาผานอง.jpg

อนุสาวรีย์พญาผานอง หน้าที่ว่าการอำเภอปัว

ในช่วงที่เมืองวรนคร (เมืองปัว) ว่างจากผู้นำ เนื่องจากเจ้าเก้าเถื่อนไปครองเมืองย่างแทนปู่คือ พญาภูคา พญางำเมืองเจ้าผู้ครองเมืองพะเยา จึงได้ขยายอิทธิพลเข้าครอบครองบ้านเมืองปัวทั้งหมด นางพญาแม่เท้าคำปินพร้อมด้วยบุตรในครรภ์ ได้หลบหนีไปอยู่บ้านห้วยแร้ง จนคลอดได้บุตรชายท่ามกลางท้องไร่นั้น ชื่อว่า "เจ้าขุนใส" ปรากฏว่านายบ้านห้วยแร้งนั้น เป็นพ่อครัวพญาเก้าเกื่อนมาก่อน จึงรับนางพญาแม่ท้าวคำปินและกุมารไปเลี้ยงดูจนเติบใหญ่ อายุได้ 16 ปี ก็นำไปไหว้สาพญางำเมือง เมื่อพญางำเมืองเห็น ก็มีใจรักเอ็นดูรับเลี้ยงดูไว้ แลเติบใหญ่ได้เป็นขุนนาง รับใช้พญาคำเมืองจนเป็นที่โปรดปราน พญางำเมืองจึงสถาปนาให้เป็น เจ้าขุนใสยศ ครองเมือง เป็นเจ้าเมืองปราดภาย หลังมีกำลังพลมากขึ้นจึงยกทัพมาต่อสู้จนหลุดพ้นจากอำนาจเมืองพะเยา แล้วกลับมาเป็นพญาเสวยเมืองวรนคร (เมืองปัว) และได้รับการสถาปนาเป็น "พญาผานอง" เมืองวรนคร จึงกลายชื่อมาเป็น เมืองปัว ซึ่งหันไปมีความสัมพันธ์กับกรุงสุโขทัยในสมัยพ่อขุนรามคำแหง ดังปรากฏชื่อเมืองปัวอยู่ในหลักศิลาจารึก หลักที่ 1

พญาผานองเสวยเมืองปัวอยู่ได้ 30 ปี มีโอรส 6 คน คนแรกชื่อ เจ้าการเมือง คนสุดท้องชื่อ เจ้าใส พอพญาผานองถึงแก่พิราลัยไปแล้ว เสนาอำมาตย์ทั้งหลายก็อภิเษกให้เจ้าใสผู้น้องเสวยเมืองแทน เพราะเป็นผู้มีความรู้เฉลียวฉลาด แต่อยู่ได้ 3 ปี ก็ถึงแก่พิราลัยไปอีก เสนาอำมาตย์ทั้งหลายจึงเชิญ เจ้าการเมือง ขึ้นเสวยเมืองแทน

ไฟล์:บวงสรวงพญาผานอง.jpg

พิธีบวงสรวงพญาผานอง จะจัดตรงหน้าที่ว่าการอำเภอปัวในวันที่ 13 เมษายน ของทุกปี

ในสมัยของพญาการเมือง (กรานเมือง) โอรสของพญาผานอง เมืองปัว ได้มีการขยายตัวมากขึ้น ตลอดจนมีความสัมพันธ์กับเมืองสุโขทัยอย่างใกล้ชิด พงศาวดารเมืองน่านกล่าวถึงพญาการเมืองว่า ได้รับเชิญจากเจ้าเมืองสุโขทัย (พระมหาธรรมราชาลิไท) ไปร่วมสร้างวัดหลวงอภัย (วัดอัมพวนาราม) ขากลับเจ้าเมืองสุโขทัย ได้พระราชทานพระธาตุ 7 องค์ พระพิมพ์ทองคำ 20 องค์ พระพิมพ์เงิน 20 องค์ ให้กับพญาการเมืองมาบูชา ณ เมืองปัวด้วย

ครั้งนั้น พญาการเมือง ได้ปรึกษาพระมหาเถรธรรมบาลและได้เลือกสถานที่ บรรจุพระบรมธาตุ จึงได้ก่อสร้างพระธาตุแช่แห้งขึ้นที่บนภูเพียงแช่แห้ง ด้วยความเชื่อว่าเป็นที่เคยบรรจุพระบรมธาตุมาแต่ปางก่อน ดอยภูเพียงแช่แห้งเป็นเนินไม่สูงนัก ตั้งอยู่ใกล้แม่น้ำเตี๋ยนกับน้ำลิง ทางฟากตะวันออกของแม่น้ำน่าน จึงได้ระดมผู้คนก่อสร้างพระธาตุแช่แห้งขึ้นที่เนินแล้วอัญเชิญพระบรมธาตุมาบรจุไว้ พร้อมทั้งได้อพยพผู้คนจากเมืองปัว ลงมาสร้างเมืองใหม่ที่บริเวณพระธาตุแช่แห้ง เรียกว่า "เวียงภูเพียงแช่แห้ง" เมือปี พ.ศ. 1902 โดยมีพระธาตุแช่แห้งเป็นศูนย์กลางเมือง

ที่ตั้งและอาณาเขต

อำเภอปัวตั้งอยู่ทางตอนเหนือของจังหวัด มีอาณาเขตติดต่อกับอำเภอข้างเคียง ดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับอำเภอเชียงกลาง อำเภอทุ่งช้าง และอำเภอเฉลิมพระเกียรติ
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับอำเภอบ่อเกลือ
• ทิศใต้ ติดต่อกับอำเภอสันติสุข
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับอำเภอท่าวังผาและอำเภอเชียงกลาง

การแบ่งเขตการปกครอง

การปกครองส่วนภูมิภาค

อำเภอปัวแบ่งเขตการปกครองย่อยออกเป็น 12 ตำบล 107 หมู่บ้าน ได้แก่

ที่	ชื่อตำบล	ตัวเมือง	อักษรโรมัน	จำนวนหมู่บ้าน	จำนวนประชากร (ธันวาคม 2565)
1.	ปัว		Pua	8	6,953
2.	แงง		Ngaeng	7	4,645
3.	สถาน		Sathan	13	5,988
4.	ศิลาแลง		Sila Laeng	8	3,820
5.	ศิลาเพชร		Sila Phet	10	4,443
6.	อวน		Uan	11	4,739
7.	ไชยวัฒนา		Chai Watthana	8	4,193
8.	เจดีย์ชัย		Chedi Chai	9	6,723
9.	ภูคา		Phu Kha	14	4,972
10.	สกาด		Sakat	4	2,845
11.	ป่ากลาง		Pa Klang	7	9,118
12.	วรนคร		Wora Nakhon	8	5,626

การปกครองส่วนท้องถิ่น

ท้องที่อำเภอปัวประกอบด้วยองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 12 แห่ง ได้แก่

• เทศบาลตำบลปัว ครอบคลุมพื้นที่ตำบลปัวทั้งตำบล รวมทั้งบางส่วนของตำบลสถาน ตำบลไชยวัฒนา และตำบลวรนคร
• เทศบาลตำบลศิลาแลง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลศิลาแลงทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลวรนคร ครอบคลุมพื้นที่ตำบลวรนคร (นอกเขตเทศบาลตำบลปัว)
• องค์การบริหารส่วนตำบลสถาน ครอบคลุมพื้นที่ตำบลสถาน (นอกเขตเทศบาลตำบลปัว)
• องค์การบริหารส่วนตำบลแงง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลแงงทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลศิลาเพชร ครอบคลุมพื้นที่ตำบลศิลาเพชรทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลอวน ครอบคลุมพื้นที่ตำบลอวนทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลไชยวัฒนา ครอบคลุมพื้นที่ตำบลไชยวัฒนา (นอกเขตเทศบาลตำบลปัว)
• องค์การบริหารส่วนตำบลเจดีย์ชัย ครอบคลุมพื้นที่ตำบลเจดีย์ชัยทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลภูคา ครอบคลุมพื้นที่ตำบลภูคาทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลสกาด ครอบคลุมพื้นที่ตำบลสกาดทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลป่ากลาง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลป่ากลางทั้งตำบล

การคมนาคม

• ทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 101 (น่าน-ปัว-เฉลิมพระเกียรติ)
• ทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 1081 (ปัว-เฉลิมพระเกียรติ)
• ทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 1256 (ปัว-บ่อเกลือ)

สถานศึกษา

โรงเรียนปัว โรงเรียนมัธยมศึกษาประจำอำเภอปัว

โรงเรียนมัธยมศึกษา

• โรงเรียนปัว (โรงเรียนมัธยมศึกษาประจำอำเภอปัว)
• โรงเรียนมัธยมป่ากลาง
• โรงเรียนเมืองแงง
• โรงเรียนศรัทธาศิลาเพชรรังสรรค์

อาชีวศึกษา

• วิทยาลัยเทคนิคปัว

โรงเรียนประถมศึกษา

• โรงเรียนบ้านปรางค์ (โรงเรียนประถมศึกษาประจำอำเภอปัว)
• โรงเรียนวรนคร
• โรงเรียนป่ากลางมิตรภาพที่ 166
• โรงเรียนบ้านปงสนุก
• โรงเรียนบ้านนาวงศ์
• โรงเรียนบ้านส้าน (คุรุราษฎร์รังสรรค์)
• โรงเรียนศรีสระวงศ์
• โรงเรียนจตุราษฎร์ศึกษา
• โรงเรียนสกาดพัฒนา
• โรงเรียนชุมชนศิลาแลง
• โรงเรียนชุมชนศิลาเพชร
• โรงเรียนบ้านไร่

โรงเรียนเอกชน

• โรงเรียนอนุบาลปัวอินเตอร์คิดส์

สถานพยาบาล

ไฟล์:ตราโรงพยาบาลสมเด็จพระยุพราชปัว2.jpg

โรงพยาบาลสมเด็จพระยุพราชปัว โรงพยาบาลประจำอำเภอปัว

อำเภอปัว มีสถานพยาบาลบริการทั้งหมด 14 แห่ง ดังนี้

• โรงพยาบาลสมเด็จพระยุพราชปัว (โรงพยาบาลประจำอำเภอ)
• โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบลปัว
• โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบลศิลาแลง
• โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบลแงง
• โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบลสถาน
• โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบลศิลาเพชร
• โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบลอวน
• โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบลไชยวัฒนา
• โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบลเจดีย์ชัย
• โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบลภูคา
• โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบลสกาด
• โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบลป่ากลาง
• สถานบริการสาธารณสุขชุมชนผาเวียง ตำบลภูคา
• สถานบริการสาธารณสุขชุมชนกอก ตำบลภูคา

สถานที่ท่องเที่ยว

น้ำตกตาดหลวง

• อุทยานแห่งชาติดอยภูคา
• วัดต้นแหลง
• วัดปรางค์ (ต้นดิกเดียม)
• วัดดอนแก้ว
• วัดพระธาตุเบ็งสกัด
• วัดร้องแง
• วัดภูเก็ต
• วัดเฮี้ย
• พระธาตุจอมทอง
• พระธาตุจอมแจ้ง
• พระสถูปเจดีย์สมเด็จพระมหามุนีศรีภูคา
• วัดพระเจ้าทันใจ
• โครงการขยายผลโครงการหลวงปางยาง
• น้ำตกศิลาเพชร
• น้ำตกตาดหลวง
• น้ำตกวังต้นตอง
• น้ำตกศิลาภูคา
• น้ำตกเหล่าหัวตาด
• น้ำตกห้วยมัด
• น้ำตกห้วยขวาก
• น้ำตกห้วยนที
• น้ำตกห้วยแวน
• น้ำตกห้วยเฮี้ย
• น้ำตกผาจา
• น้ำตกต้นตอง
• น้ำตกตาน้อย
• น้ำตกมะหินตากผ้า
• น้ำตกวังเขียว
• น้ำตกวิมานธารา
• น้ำตกสันสกาด
• ถ้ำผีไอ้ศรี
• ถ้ำผาฆ้อง
• ถ้ำยอดวิมาน
• ถ้ำเสือดาว
• ถ้ำกุ้ง
• ถ้ำผี
• ถ้ำนาง
• ถ้ำรวยสายไทย (ถ้ำหมา)
• ถ้ำพระ
• วังศิลาแลง
• วังน้ำปัว
• ดอยสกาด
• ถนนเลข 3

ธนาคาร

• ธนาคารไทยพาณิชย์ จำกัด(มหาชน)
• ธนาคารกรุงไทย จำกัด(มหาชน)
• ธนาคารกรุงเทพ จำกัด(มหาชน)
• ธนาคารกสิกรไทย จำกัด(มหาชน)
• ธนาคารออมสิน
• ธนาคารเพื่อการเกษตรและสหกรณ์การเกษตร